COSTUMEN VAN STAD EN KASSELRIJ WAASTEN

door Pierre de SIMPEL, Docteur en droit et notaire honoraire

Egied I. STRUBBE, Membre de la Commission royale des Anciennes Lois et ordonnances de la Belgique 1958


 

Cahier Primitif de la Coutume (1546)

S'ensuivent les coutumes, usages, statuz, règlemens et ordonnances le plus usitées sous les seigneuries, vierschaires et jurisdiction dans la chatellenie de Warneton et dépendances d'icelle, ressortissantes médiatement ou immédiatement du bourg et chatellenie dudit Warneton, recueilliz et présentement rédigez par écrit en conséquence de l'ordonnance de l'empereur notre seigneur souverain, en cette année quinze cent quarante six, primes l'eschevinage, et aprez le jugement des hommes de fiefs, usitez dans ledit bourg et chatellenie par forme de droitz féodaux, et manière de playder pardevant les vassaux et hommes de fiefs, chacun en sa qualité selon qu'est déclaré cy-aprez. 

Ontwerp-Costumen van Waasten (1546)

Dit naervolghende zijn de costumen, usanchen, keuren, statuten ende ordonnantien meest gheuseirt onder de heerlichede, vierscare ende jurisdictie binnen der casselrie van Waestene ende appendenten van dien, resorterende mediatim ende immediatim binnen den Burch ende Casteele van Waesten voomoemd, nu bijeenvergadert ende bij ghescrifte ghestelt volghende dordonnantien skeisers ons gheduchs heeren, in desen jeghenwoordighen jaere XVc XLVI, alvooren scependom, ende daernaer der mannen vonnesse gheusiteirt binnen den Casteele ende Burch voorscreven bij voorme van leenrechte ende maniere van procederene voor ghenooten ende mannen, elc in zijn qualiteit, ende dat in de manieren hiernaer verclaerst. 

 

[I] Primes, de ceux qui jurent et blasphèment. Celuy qui jurerat et blasphèmerat le saint nom de Dieu, de Marie sa sainte mère ou les saints du paradis en vanité, colaire et indécence, encourre l'amende de dix livres parisis, pour la première fois, s'il en est convaincu juridiquement, et pardessus ce, est puny arbitrairement; pour la seconde fois au double et de punition plus sévère à l'arbitrage des juges, et pour la troisième fois sera eschaffodé et auras la langue percée d'un fer rouge ou autrement à la discrétion des gens de loy, d'estre déclaré inhabile d'aucun office à moins que d'estre réhabilisé. 

[I] Eerst, van denghonen die sweeren ende blasphemeren. Alvooren, zo wie zweeren ofte blasphemeren deze naeme Gods, Maria zijne ghebenedide Moeder ofte Gods heleghen in ijdelheden, gramscepe ende ombehoorlichede, verbuerdt de boete van X lb. par. voor deerste reyse dat hij dies wettelick achterhaelt werdt, ende voort arbitrairlick ghepuniert tzijne ter discretie van den juge, voor de tweede reyse dobbel boete ende andere strictera punitie arbitraire, ende voor de derde reyse ghescavoteirt te wezene ende deur zijn tonghe met eenen gloyenden ijser ghesteken tzijne ofte anderssins ter discretie van de wet, ende ghedeclareirt inhabile van in eede ontfaen te zijne, onghereabiliteirt. 

 

[II] Du crime d'adultère. 

[1] Que personne, qui ce soit, ne commette crim[e] d'adultère, à sçavoir, un homme marié avec une autre femme que la sienne, à péril d'être bany; un homme marié avec une femme non mariée, l'homme dix livres parisis et la femme cinc livres parisis pour la première fois, double amende à la seconde fois, et à la troisième fois, d'estre banny et d'autre correction arbitraire à discrétion. 

[2] Item, où les deux personnes sont libres, que l'on dit solutus cum soluta, c'est l'amende de trois livres parisis au proffit du seigneur. 
 

[3] Item, tous maquereaux et maquerelles seront punis à la discrétion du juge et selon l'exigence du cas qu'ils avanceront et commettront malhonnettement. 

[4] Item, que personne ne s'émancipe aussy à travailler les jours de dimanches ou de quelque feste commandé, excepté pendants les moissons humides et les semisons pluvieuses, à péril de forfaire l'amende de trois livres parisis. 

[5] Item, que personne ne tienne table de prêt ny commet usure dans le district de ladite seigneurie et chatellenie à péril de dix livres parisis d'amende, (le quart appliquable au proffit du dénonciateur), de correction arbitraire et de réparer l'intérest à partie. 

 

 

[II] Van den crisme van adulterie. 

[1] Item, dat niemandt wie hij zij, committere overspel ofte adulterie, te wetene, een ghehuwet man met een ander vrauwe dan de zijne up de peine van banne, een ghehuwet man met een onghehuwede vrauwe, de man X lb. ende de vrauwe V lb. par. voor deerste reyse, voor de tweede reyse dobbel boete, ende ter derde reise den ban ende ander arbitraire correctie ter discretie. 

[2] Item, onghehuwede persoonen met onghehuwede, dat de clercken heeten solutus cum soluta, es up de boete van III lb. par. ten profijte van den heere.     a. stricter, A; stercke, B. 

[3] Item, alle coppelaers ende coppelerssen zullen ghepuniert zijn ter discretie van den juge ende naer dexigentie van den stycken die zij on[e]erlicken advanchieren ende bedriven zullen. 

[4] Item, [dat] hem oock niemandt en vervoordere te werckene ofte laboùrene up son- daeghen ofte eynighe gheboeden mesdaghen, uutghesteken in wacke ousten ende zatijden, up de verbuerte ende peyne van III lb. par. 

[5] Item, dat niemandt en houde ofte committere woucker binnen der voornoemde heer- lichede ende casselrie up de boete van X lb. par., den aenbrengher " tvierde, ende toe dien arbitrayre correctie ende claghende partie te repareren. 

 

[III] Des lettres citatoires de la cour spirituele. 

[1] Item, que personne ne se prévale des lettres de la cour spirituele dans des causes laïques, mixtes prophane, suivant les placards de nos souverains seigneurs, à péril de dix livres parisis d'amende, et pardessus ce on pourra l'arretter et le détenir tant qu'il s'en aurat déporté. 

[2] Item, le seigneur et les gens de loy de ladite seigneurie et chatellenie sont accou- tumez... d'aucunnes lettres citatoires monitoires, dont la connaissance... contre ladite cour spirituele, d'adultère, de fornication, d'usure, de prophanation de festes et pour debtes pécu- niaires. 

 

 

[III] Van da[e]chletteren van den ghestelicken hove. 

[1] Item, dat hem niemandt en behelpe met letteren b van den ghestelicken hove in weerlicke, mixte prophane zaken volghende de placatten skeysers ons gheduchs heeren, up de boete van X lb. par., ende bovendien men zal hem vanghen ende houden tot hij van dien gherenunciert zal hebben. 

[2] Item, bovendien zoo es de heere ende wetten der voornoemde heerlichede ende casselrije in costumen niet tobedierene eeneghe daechletteren, monitien ofte verwatenessen van den ghestelicken hove, bijzonder van zaken danof de heere de kennesse [heeft] jeghen tvoomoemde ghestelicke van adulterie, fornicatie, wouckere, mesdachweerckt ende omme pecuniare sculden. 

 

[IV] De boire durant la grand messe, vêpres, et de nuit. 

[1] Item, que personne, qui ce soit, ne boirat en quel cabaret ou tavern que ce soit, durant grand messe ou durant vêpres, par jours de dimanche ny de festes, à la réserve des voyageurs et des passagers, à péril que l'hotte en serat à trois livres parisis d'amende et tout beuveur à vingt sols par. d'amende, ny pourrons aussy jouer aux quiles ny à d'autres jeuz, à péril de semblable amende. 

[2] Item, que personne qui ce soit, ne s'émancipe de rester ny de boire dans aucunne taverne, à sçavoir, depuis la Saint-Remy jusques aux Pasque, plus tard que jusques à sept heures du soir, et depuis les Paques jusques à la Saint-Remy, jusqu'à neuf heures du soir; tout contrevenant en serat à trois livres par. d'amende, et l'hotte ou l'hottesse aussy à sem- blable amende; que si ledit beuveur y restoit beuvant plus tard que dit est, contre le bon gré et malgré l'hotte et l'hottesse, ils payeront tous deux les amendes de trois livres par. a.  [En marg. :] Le text flamen a deux blans. 

 

 

[IV] Van drinckene binnen der hoechmesse, vespertijde ende bij nachte. 

[1] Item, dat niemandt wii hij zij, drincken zal in wat taverne ofte cabaret dat zij, binnen der hochmistijden ofte vespertijden, tsondachs noch smesdach, tenwaere lijdende ende duergande lieden, den weert up drie ponden parisis te verbuerene, ende elcken drinckere up XX sc.; noch inschelicx clossen noch ander spelen up ghelicke boete. 

[2] Item, dat niemandt, wii hij zij, hem en vervoordere te blivene noch drinckene in eenighe tavemen, te wetene, van Bafmesse tot Paesschen, langher dan tot den zeven hueren in den avondt, ende van Passchen tot Bafmesse tot den IX hueren in den avondt; ende zo wii ter contrarien dede, dat ware elck up de boete van drie ponden par. den blijvere ofte drinckere, ende den werdt ofte werdinne up ghelijcke peyne; ende indien de voorseide drin- ckers bleven langher drinckende dandt voorseid is, bueten danck ende wille van den weerd of de weerdinne, die zullen bede de boeten van III ponden parisis betalen. a. den aenbrengher, B; antbringher, A. - b. letteren, A; heeren, B. - c. verwatenessen, B; verwater- nesse, A. - d. zal, B; zat, A. 6 

 

[V] De marchez faits en cabaret. Item, parce que joumèlement il se font plusieures et diverses conventions de marchandi- ses en cabaret, dont souvent résultent des querelles et des procès, parce que les parties ne s'entendent pas les unes les autres, à cause que bien souvent telles marchandises se font aprez que les deux parties sont éprises de boisson, l'on pratique et il est rafrèchy icy par statut et ordonné que désormais tels contracts et marchez, qui se font aux tavernes ou parmy les ivrocgneries, se tiennent pour nulles et non valeur, ne soit que les contractans ratifient et confirment les mesmes contracts et marchez endéans tiers jour, estans à jeun. 

[V] Van coopmanschepe ghedaen in taveer[n]e. Item, omme dieswille dat in de taverne daghelicx veele ende diversche coopmanschepen ghebueren, daeruute dicwille proces ende quistie rijsen, bijdat zijlieden elck andere zoo qualick verstaen connen, overmits dat zulcke coopmanscepe meest ghebueren naer dat beede paertien bij drancke zijn, zoo useer[t] men ende is nu bij kuere alhier vernieut ende gheor- donnert dat, van nu voordt an, zulcke contracten ende coopmanschepen ghebuerende in taverne of dronckeschap, ghehouden werden voor nul ende negheen, tenzij dat de contractan- ten binnen derden daghe, nuchtere monts, ratiffieren ende confirmeren dezelve contracten ofte coopmanschepen. 

 

[VI] Des bettes sur cymetière. Que personne ne peut laisser aller ses bestes sur des cymetières à péril de trois livres par. d'amende, un tiers au proffit de l'église, l'autre au proffit du seigneur, et le demier à celuy de l'exploiteur. Le seigneur les peut arretter, son lieutenant, les marguiliers ou ceux qui ont pris le cymetière en ferme; il est deffendu par cette de passer les cymitières en ferme pour autre usage que pour les faulcher ou en couper les herbes, à péril d'encourrir semblable amende. 

 

[VI] Van besten upt kerchof. Dat niemandt zijne besten ne laete gaen upt kerchof, binnen al den jaere, up de boete van drie ponden, deen derde der kercken, tander derde den heere b, ende derde derde den vanghere; ende hierof moghen vanghen den heere ofte die in zijne stede zijn zal, de kercmees- ters ofte die [t]kerchof in pachte houden, ende mits dezen es de kercmesters verboden de kerchoven te verhuerene dan van mayen ofte snijden, up ghelicke boete. 

[VII] De ne pas jouer ou vendre quelque chose sur cymetière. Item, que personne ne joue à quelque sorte de jeux dans les églises ny sur les cymetières, ny y vende quelque chose, non plus ce qu'est donné aux esglises, chapelins qu'autrement; aussy est-il deffendu d'y tirer avec quelque sorte d'arquibuse et d'y jetter avec des pierres à péril de trois livres par. d'amende, et pardessus ce de réparer le dommage. Que si dommage y en estoit fait par des mineurs d'ans, on recouvrerat et faira payer les dommages par ceux qui ont ces enfans en garde; la moitié de cette amende au proffit du seigneur, et l'autre moitié au proffit de l'église. 

 

[VII] Van spelene upt kerchof, noch eenich goet te vercoopen. Item, dat niemant en spele eenichgherande spel in de kercke noch upt kerchof, noch oock gheenrehande goedt en vercoope, alzoowel dat der kercken ofte cappellen ghegheven es als andersins, noch oock en sciete met eynichgherande ghescutte, noch en werpe met stee- nen, up de boete van drie ponden par. ende bovendien de scaede te reparerene; ende updat de scade ghedaen ware bij eynighe onbe[j]aerde kinderen, men zal de boete ende scaede innen ende verreken up degenne die de kinderen in bewaerenesse hebben, gaende dezelve boete deene heelt den heere, ende dander helt der kerke. 

 

[VIII] Des faits commis à l'église ou sur un cymetière. Item, à celuy qui est la cause ou l'origine ou commet quelque fait en quelque esglise ou sur quelque cymetière, et que l'esglise ou le cymetière en soit prophané, le moteur seroit banny et chacun des complices à l'amende de soixante livres parisis, et le seigneur procédera aussy contre le principal, ensemble à la charge des complices, à la requeste du seigneur et de partie, information faite au prealable à leur charge. Que si le fait est vérifié contr'eux a. aprez; aprez aprez, ms. 9  et s'ils en sont convaincuz par contumace ou autrement, le principal sera banny soit dix ans, sept, cinc ou trois ans, hors du pays et compté de Flandres à la discrétion du juge, et chaque complice serat condemné à soixante livres parisis d'amende au proffit du seigneur, et néau- moins à reconsilier lesdits lieux prophanez à leurs fraiz et dépens; or jaçoit qu'il ne seroit declaré aucun ban ny prophanation, celui qui commet le fait ou qui at attenté à le commettre dans une église ou sur un cymetière, forfait néaumoins l'amende de soixante livres parisis au proffit du seigneur; que si tels faits se commettoient durant l'office divin, à sçavoir, durant le sermon, la grand-messe, les vêpres, ce seroit à punition criminèle à la discrétion du juge. 

 

[VIII] Van faict te cloene in kerken ofte up kerckhoven. Item, wie cause ofte oorspronck wert, ofte faict doet, in kerken ofte kerchofen, ende uut dien ces ofte ban gheleyt zij, dat werdt den princepalen up peyne van banne ende elck mede- pleghere tzestich ponden parisis; ende men zal up den princepalen ende oock up de mede- pleghers, ten versoucke van den heere ende van paertie, procederen alvoren informatie thue- ren laste ghehoort, ende indien tfaict up hemlieden blickt, ende daerof verwonnen zijn bij a. daeruute, B; daerbuten, A -- b. heere, B; haere, A. 8 contumatie ofte anderssins, den principalen wert ghebannen tzij thien, zeven, vijf ofte drie jaeren uuten lande ende grafschepe van Vlanderen ter discretie van den juge, ende elck mede- pleghere in tsestich ponden par. ten proffijte van den heere, ende nietmin ghehouden te recon- cillieren de voomoemde ghewijde platse thueren coste; ende al waert zoo datter gheen ban offte ces gheleyt en waere, zoo zal nochtans dengonen, diet faict doet ofte poocht te doene in de kercke ofte upt kerchof, boeten tzestich ponden par. ten proffijte van den heere; ende indien zulcke ende ghelicke faicten ghebuerden binnen der tijt van den dienst Gods ende te wetene binnen sermoene, hoochmesse [ofte] vespere, wert up criminele punitie ter discretie van den juge. 

 

[IX] De créer marguilier et pauvriseurs. Que désormais on choisirat en chaque paroisse, selon anciene coutume, un marguilier et un pauvriseur, et ceux qui seront choisiz à en faire les fonctions, presteront le serment entre les mains du seigneur ou pardevant les gens de loy des lieux où les églises sont situées; que s'ils refusoient de ce faire, ils en seront à trois livres par. d'amende, moitié au seigneur et moitié au proffit de l'église ou des communs pauvres, et pardessus-ce seront réelement menez en prison jusques à ce qu'ils seroient délibérez à prester ledit serment. Il sont obligez d'en rendre une fois l'an en temps accoutumé compte, à péril de dix livres parisis d'amende, appli- cable comme dessus, ils ne fairont désormais plus aucun payement avec des arrièrages par forme de reprises, ne soit que les gens de loy les admettassent et qu'ils en fissent apparoir suf- fisament, à péril d'encourir ladite amende. Toutes les églises, tables des pauvres et pauvres auront exécution tranchée pour faire rentrer les biens et les revenuz, pourveu preuve suf- fisante par des registres, cartulaires et autrement, vérifiez comme de deniers royeaux. 

 

[IX] Van kercmesters ende dischmesters te stellene. Item, dat men van nu voort an kiesen zal in elcke prochie, naer de oude costume, kerckmesters ende dischmesters; ende die dertoe ghecoeren werden, zullen eedt doen voor den balliu ofte scepenen daeronder de kercke ghestaen es, ende ontsedent ofte versweghent, waer up de verbuerte van III lb. par., deen heelcht teghens den heere ende dander helft tegen de kerke ofte disch, ende bovendien realick in vanghenessen gheleit te zijne tot zij bedocht werden hueren eed te doene; ende werden ghehouden alle jaren eens, ten tijde ghecostumeert, reckenynghen te doene up de boete van X lb. par., gande als boven, ende en zullen nu voort an gheen payment doen met achterstellen bij voorme van remissen, tenwaere dat hemlieden ont- ghinghen ende daden daerof blijcken als om ghenoughen, up de voornoemde boete gaende als boven; ende zullen alle kerken, disschen ende armen hebben heerlicke inninghe van den incommende goede bij suffisante preuve b van boucken, cartulairen ende anders, gheveriffiert zijnde ghelicke van princelicken penninghen. 

[X] De ne donner adhéritance à des églises, ny à tables des pauvres. 

[1] Que tous gens de loy des seigneuries de ladite chatellenie de Warneton, appenden- ces et dépendences, s'abstiendront de donner adhéritance à des églises, des tables des pauvres et à des hostels-Dieu, de fiefs et d'héritages ressortissans de leurs juridictions, ny de rente fon- cières ou d'autres rentes courrantes à fraiz d'intérestz ou rachaptables au denier vings ou plus, soit à titre d'achapt, de transport ou autremens, par quel moyen et de quelle manière que ce soit, à péril de soixante livres par. d'amende, encourrable par ceux, qui en auroit pris la connais- sance, et à peine que l'adhéritance et ce qu'en serat suivy, serat de non valeur. 

[2] Item, arrivant que quelque hostel-Dieu receu quelque fief ou héritage par donna- tion, testament ou autrement, de quelle manière que ce soit, il est tenu de vendre tels fonds de fiefs ou d'héritages endéans an et jour qu'il en aurat eu l'action, à péril de soixante livres parisis d'amende, et à faute de ce, le seigneur pourra faire la vente luy-mesme auz fraiz et depens de tels hostel réelement et de fait, nonobstant appellation, et sans préjudice à icelle.  11 

 

 

 

[X] Van kercken ende dissche te ervene. 

[1] Item, [dat] alle wetten van den voomoemde heerlichede ende caesselrie van Wastene, mesgaders dappendenten van dien, hemlieden verdraghen zullen van kerken, disschen ofte godshuussen te ervene in gronden van leene noch erfve onder hemlieden gheleghen ofte in erfvelicke renten ofte in ander renten staende te lossene den penninck XX ofte daerovere, tzije bij coope, updrachte ofte andersins bij wat middele ofte maniere dat zii, up de peyne van LX ponden par. te verbuerene bij dengonnen diere de kennesse of ghenomen zullen heb- ben, ende den halm met dieser ancleft van onwerden. 

[2] Item, ende indien dat ghebuerde dat eynighe godshuusen eynighe erfven ofte leen ghegheven ware, tzij bij ghiften testamentayre ofte anderssins in wat manieren dat waere, werden ghehouden zulcke gronden van leen ende erfven te vercoopen bynden jaere dat sij dactie danof ghehad zullen hebben, up de boete van thien ponden par., ofte bij ghebreke a. reconcillieren, A; mousglezen, B. -- b. suffisante preuve, B; sofficante pruve, A.  10  van dien, zal den heere [ten] costen van zulcke godshuusen de vercoopinghe zelve moeghen doen, realick ende bij faicte, nietjeghenstaende appellatien ofte protestatien ter contrarien, ende zonder prejudycie van dien. 

 

[XI] Des visitations des chemins. 

[1] Item, tous officiers dans la chatellenie de Warneton procèderont à la visitation des chemins, cito le mi-may passé, et le dimanche ensuivan le jour de playds, ils publieront de raccomoder les chemins endéans la quinzaine aprez, et dez que le terme est écoulé, les mêmes officiers pourront visiter les chemins entrent les deux Saints-Pierres à leur loizir, jusques au jour de Saint-Pierre à l'esté exclusivement. 

[2] Item, nul seigneur, vassal dans ladite chatellenie, ne pourrat faire visiter chemins ou ruysseaux dans son district sans qu'au préalable les chemins, ruisseaux ou les coulans soient bien réparez contre leurs fiefs, à péril de soixante livres par. d'amende au proffit du seigneur de Warneton, leur seigneur suserain. 

[3] Item, où il y a des coulans, qui traversent des chemins, soit par le moyen de buses sousteraines ou sans buses, on nettoyerat les conduites vers bas, quarante pieds de long en arrière du chemin, chacun contre ses terres, à péril de trois livres parisis d'amende, à sçavoir, chaque cotté trente sols par., et à les nettoyer encore plus avant vers bas, à péril de sembla- bles trois livres par. d'amende comme dessus, si quelqu'un s'en plaignit. 

 

[XI] Van straetscauwinghe. 

[1] Item, alle officiers binder voornoemde casselrie bedinghen zij de straetscauwinghe, van dat halfmeye verleden es, ende tsondachs naer den dinghedach te ghebieden de straten te vermakene binnen XIIII daghen daernaer, ende van dat dien dach verleden wert, zullen dezelve officiers moeghen scauwen tusschen twe[e] Sinte Pieters daghen, te wetene, Sinte Pie- ters midssomer tot Zynte Pieterdach in Oust excluz, thueren sieuste. 

[2] Item, gheen vassaelheere binnen der voorseide casselrie ne zal moghen onder hem doen scauwen straten of beken, zonder alvooren jeghens zijns selfs leen de straten, beken ofte waterloepen wel ghemaect te zijne, up de verbuerte van LX ponden par. ten proffijte van den heere van Wastene, hueren overheere. 

[3] Item, zoo waer water loept duer straten, tzij duer gotieren ofte der zondere, dat men de waterganck rume nederwaert vallende XL voeten van de strate, elck jeghen zijn landt, up drie ponden par., te wetene, elcker zijde XXX sc. par., ende noch betvoort nederwaert te rumene up drij ponden als vooren , updats hem iemandt beclaechde. 

 

 

[XII] De nettoyer coulans, rigoles ou ruysseaux. Item, que chacun donne aux ruysseaux, coulans contre ses terres, de la profondeur et de la largeur convenables, à péril de trois livres parisis d'amende, à sçavoir chaque cotté trente sols, dont tout officier pourrat faire la visitation depuis la Saint-Pierre jusqu'à la Saint-Remy. 

 

[XII] Van ruminghe van den Dovie ofte beken. Item, dat elcken jeghen zijn landt ruume de Dovie ende alle loepende beken, ende huer- lieden oude wijde ende dypte gheve, up de boete van III lb. par., te wetene, elck zijde XXX sc. par.; ende zal elck officier hieraf moeghen scauwen van den voomoemden Sint Pieters- dach midtsomers tot Baefmesse. 

 

[XIII] Des brancages trop grands. Item, que chacun des deux cottez des grands chemins, des voyes sablonneuses et d'autres passages, subjets à visitation, otte de son cotté tout le bois qui salit trop avant à la hauteur de quatorze pieds, à péril de vingt sols par. d'amende. 

 

[XIII] Van overhanghe van houte. Item, dat elck up herstrate, zandweghe ende ander scauweghen, XIIII voeten van der eerde, ruume al thout up elck zijde dat het overhanck[t], up de boete van XX sc. par. 

 

 

[XIV] De réparer chemins. 

[1] Item, lorsque l'on trouve des deffauts et des mauvais passages dans les chemins, 13 sujetz à visitations, qui ne sont pas raccommodez compètement, ainsi qu'il appertient, endéans la quinzaine de la publication et des criées d'église faites aux fins de les réparer, les défaillans fourfairont l'amende de vingt sols par. à toute faute, et seront obligez à les réparer endéans autre quinzaine ensuivante le jour de la visitation, à péril de trois livres par. d'amende; icelle amende ne serat pas exploitable avant que les mesmes mauvais passages ne soient pas bien reparez; que si les obligez sont en demeure de ce faire, les réparations à leurs fraiz et despens, lesquels se taxeront honnettement par les gens de la loy auxquels appertient la connaissance de la visitation. 

 

[2] Item, et bien entendu que qui sont contens de livrer chemin sur leurs terres et de le tenir ouvert, bon et bien fait, comme les chemins bien raccommodez, le long de l'année, ne sont pas tenus à réparer le chemin ordinaire sans relever ny boucher le même chemin d'yssue jusques à ce qu'ils auront bien suffissament refait ledit chemin ordinaire, à péril de trois livres par. d'amende, autant de fois que serat trouvé le contraire, parmy ce, il pourrat faire à son proffit labourer le vieu chemin. 

 

 

[XIV] Van tmaken van straten. 

[1] Item, zoo wanneer men ghebreck vijndt ende quade gaten in scaustraten, ende niet a. vooren, B; voeren, A. - b. thout, B; tzandt, A. - c. dat, A; dat men, B. - d. X oft XX sc., B; XX sc., A.  12  souffysantelick ghemaect alsoot behooert, binnen den XIIII daghen naer tpublicieren van den kerckeghebooeden van den stratscauwynghe daenof ghedaen, zullen boeten XX sc. par. van elcke gaete, [ende] ghehouden tzijn soffycantelick te vermakene bynnen VIII-te daghe naer de scauwynghe, up de boete van III lb. par.; ende zal de boete niet executerelic zijn voor dat- zelve quade gad wel ghemaect wert, ende voort ghedooghen ghemaect tzijne thueren costen, die ghetaxeert zijn bij de wet, wyen de kennesse van de scauwynghe toebehooert, zullen daer- vooeren heerlick gheexecuteert wezen. 

[2] Item, ende wel verstande dat degonne, die al tjaer duere, wech over zijn landt leveren willen, ende dien wech openhouden goed ende wel ghemacht, ghelick die wel gemachte straten, weert onghehouden de gherechte strate te vermakene zonder de voorseide uutwech up te delvene ofte verstoppen, tot ander stondt dat zij de voornoemde straten wel ende soffysan- telic ghemacht zullen hebben, up de boete van drie ponden par. alzoo dickens alst bevonden wezen zal de contrarien doende, dies zal hij ghebruucken de oude straten tzijnen proffijte. 

 

[XV] De chemins et des fossez. 

[1] Item, que le fond de tout fosset soit plus profond que non pas le milieu du che- min, à péril de dix sols parisis d'amende, exceptez les chemins respectifs d'issue d'un chacun et la frette contre les propres terres montante et descendante, et à la réserve aussy des che- mins montagneus. 

[2] Item, que chacun fairat des fossez bons et suffissans, larges de trois pieds ou environ, mesure de Lille contre ses terres, selon l'exigence du même chemin, la terre en provenante se jettera dans le milieu du chemin, tellement que le milieu d'iceluy en serat plus haut que non pas les bords, à péril de dix livres par. d'amende à l'égard de chaque cotté. 

[3] Item, que personne ne pourra fouyr, faire des fosses ou ruchoter, ny de les faire exorbitament grandes, par lesquelles les chemins foncent, mais les devront faire dans leurs propres terres à cinc pieds prez des fossez du chemin, à péril de dix livres par. d'amende. 

[4] Plus, que nul bailly ny sergeant pourrat composer à l'égard des réparations des che- mins ou des coulans, à péril d'estre attaint d'avoir enfraint son serment. 

 

[XV] Van straten onder dicken. 

[1] Item, dat den bodeme van allen dicken dieper zijn dan den middewaert van den straten, up de boete van X s. p., uutghedaen elck mans uutganck ende eenen dam jeghens zijn selfs landt, up ende afvaerende, ende oock uutghedaen berchstraten. 

[2] Item, dat een yghelijck teghen zijn landt delven zal goede soffysante dijcken van de wijdde van drij voeten Rijselmate of daerontrendt, naer de behouvelickheede van derzelver strate, ende deerde te werpene int middel van der strate, in zulcker wijs als dat de middel- waert hougher zij dan de canten, up de boete van XX sc. par., van elcker zijde van der strate. 

[3] Item, dat niemandt en zal delven marlepitten ofte seuwen ende groote exsessive dijcken bij denwelcken de straten invallen, maer zullen dat moeten doen in hurlieden landt, up vijf voeten naer den stratdijcke, up de boete van X lb. par. 

[4] Item, dat ghe[e]n ballius noch officiers en zullen moeghen conposeren van tmaeken ofte scauwynghe van straten ofte waterloepen, up gheachterhaelt te zijnne van hueren eede. 

 

[XVI] De ne pas prendre de la terre d'un chemin pour en reparer un autre. Item, que personne ne pourra raccommoder un chemin avec chemin, mais on devrat prendre de la terre dans les bords des chemins au moindre grief du propriétaire d'icelles, si ce n'est au regard des chemins montagneux, et dans des éminences, que l'on pourrat raplai- nir et brouter dans les bassieres, sans méprendre, tout cecy à péril de trois livres par. d'amende. 

 

[XVI] Van straten met straten te vermakene. Item, dat men niet en zal moeghen straten met straten te vermakene, nemaer die eerde nemen buuten canten van der straten, ten minsten griefve van den grondennare, tenzij daer den berchstrate ende updraghen zijn, die zal men moghen effenen ende voeren in de nede- ringhe zonder mesdoen, ende dat al up de boete van III lb. p. 

 

[XVII] Des bois employez dans les chemins, non couverts de terre. Item, que l'on ne raccommoderat pas des chemins avec du bois, à moins que de le bien couvrir de terre, suivant que les gens de loy l'estimeront convenir, à péril de trois livres par. d'amende.  15 

 

[XVII] Van onghedechten houte. Item, dat men gheen houdt in de straten en legge, tenzij wel ghedecht met deerde, zoo dat de wet redelick dincken mach, up de boete van drye ponden par. 14 

 

 

[XVIII] De raplainir chemins. 

[1] Item, qu'à l'esté on remplira et on égalira toutes les omières profondes, à péril de vingt sols par. d'amendes. 

[2] Item, que tous les fossez le long des chemins, quoyqu'ils soient longs et larges comme dit est, doivent estre nettoyez par les propriétaires occupeurs des terres y tenantes, pour lorsque l'on vat faire la course des chemins, à péril de dix sols par. d'amende. 

 

[XVIII] Van straten te sleichtene. 

[1] Item, dat men alle diepe slaghen in de sommer slichte[n] ende effenen sal, up de boete van XX sc. par. 

[2] Item, dat alle dicken lancxt der straten, al waeren die diepe ende wiedt ghenouch als voorseit es, moeten ter scautijt gheruumpt zijn ende daer in te vullen bij den jeghen- landre gheobediert zijn, up de boete van X sc. par. 

 

[XIX] Des voyes et des carrières. 

[1] Item, que l'on tiendrat toutes les voyes des églises et des moulins ouvertes sans les boucher, bien entendu qu'il y faut pendre des clisses, le long de l'année si légères et si aisées à des pieux avec des licols et autrement, qu'un homme à cheval sçache ouvrir les mesmes clisses ou barrières, sans devoir décendre de son cheval à ce sujet, à péril de trois livres par. d'amende. 

[2] Item, que toutes voyes d'église et de cache (c'est à dire des moulins) soient désem- barassées de ronces, et que chacun jette dans les chemins contre son héritage les terres en provenantes, tellement que l'on y sçache passer à péril de XX sc. gr. d'amende; il faut oster aussy tout le bois vers le millieu d'icelles à la hauteur d'une verge de quatorze pieds. 

[3] Item, si quelqu'un rend quelques voyes, subjettes à visitations, plus étroites, plus petites, les bouche ou les ferme, il en sera à l'amende de trois livres parisis, et il les réparerat endéans la huitaine à ses fraiz et despens, et aprez telle nouveauté ostée, s'il se meut débat à ce sujet, les parties playderont au petitoir, où il appertient. 

[4] Item, lorsqu'aucun propriétaire de terres doit permettre que ceux qui sont en droit de passer et de charier travers ou sur icelles, du temps de la moisson et de semison, pour faire la récolte des avestures et relabourer les terres, toute fois si celuy, qui se seroit servy ainsy de tel passage, prétendoit d'y passer avec des chevaux et des chariots ou autrement, et d'avoir ainsy l'usage entier du même chemin pour batir, l'appropier et le retenir, faire ne le pourrat, ne soit qu'il en contente et récompense, le propriétaire touchant la propriété des terres sur lesquelles il passe et charie. 

 

 

 

[XIX] Van kerckweghen, jocweghen ende muelenweghen. 

[1] Item, dat men alle querckeweghen, jocweghen ende muellenweghen zal openhou- den met hecken, ende niet anders verstoppen, binnen alle de jaeren, wel verstaende dat, alle jaer duere, dezelve hecken zo licht hanghen zullen ende onbelemmert van staken, slopen ende andersins, alsdat een man te peerde dezelve hecken opendoen mach, zonder daeromme te moeten ofsitten ofte lettene, ende dit al up de boete van III lb. par. 

[2] Item, dat men oock rume alle kerckeweghen ende jocweghen van bramen ende van tacken, ende de eerde werpe ter stratewaert, elck jeghen zijn landt, zoodat men daer gaen ende vaeren mach, up XX s. p.; ende oock dat men rume al thoudt in de middelwaert een roede van XIIII voeten hooghe, up de ghelicke boete. 

[3] Item, zoo wie eynighe scauweghen vernauwe, verblende, beslute ofte bestoppen zal boeten III lb. gr., ende dat repareren binnen achte daghen tzijnen costen, ende alzulcken nieu- wicheit gheweert; indien daenof quistie rese, zullen voort de partien te rechte staen ten peti- toire daert behoeren zal. 

[4] Item, dat zoo wanner eeynighe proprietaresen van lande ghedooghen moeten dat degonne, die daertoe recht hebben, over tzelve land te vaeren ende lijden b mueghen in den oust ende saytijden omme de vruchtden up ende af te doene, nochtans zoo wanner een per- soon, maer zulcken wech hebbende, up tzelve landt da[e]r hij toe ende af ghevaren heeft in der manieren voorscreven, zoude willen ga[e]n huusen, omme daghelick daer te vaerene ende lijdened met peerden, waghenen ende anderssins, ende alzo den wech ghehelick ghebrucken onduchtich, zijne maken ende houden e, en zal dat niet moghen doen, tenzij dat [hij] dien proprietaris vuldoe ende reconpensere van der proprieteit van der erfve, daerover hij vaert ende rijdt. 

 

[XX] De chemins, et comment les officiers et gens de loy se doivent règler pour adjuger et faire rentrer lesdites amendes. 

[1] Item, que l'on fairat les significations des réparations à faire, chez le propriétaire, l'occupeur des terres ou chez le voisin, et l'on donnerat assignation aux parties pour y dire ce qu'elles estimeront convenir, au premier jour de plays ensuivants. a. se seroit, seroit se, ms. 17 

[2] Item, que nulle saisie opère, ne fut que le premier jour de playz aprèz le décerne- ment d'icelle soit escoulé, à raison que celuy qui prétend d'y dire a du temps pour ce faire alors, joint qu'au jour des playds on évoque par noms et surnoms ceux qui sont assignez; le jour de playds estant passé, si quelqu'un touchoit aux terres saisies ou aux meubles, il en seroit à l'amende de trois livres par., quoyqu'il négligeroit de requérir autre terme de conseil ou autrement; personne ne serat mis à amende, que ceux qui tiennent les mêmes terres a tiltre de loyer ou en propre; on fait rentrer toutes ces amendes sans user d'aucunne oeuvre de loy, puisque les gens de loy en ont desjà connus; telles saisies demeureront de valeur et en vigueur tant que la première amende des visitations des chemins soit payée et rentrée, jaçoit que même qu'il y ait jour et an écoulé aprèz l'adjudication, ce qu'a lieu tant à l'égard des terres qui tiennent à des bocages et autrement. 

[3] Item, que les eschevins du village de Warneton pourront, aussy bien que ceux des vassaux, visiter pour et au nom de leur seigneur suserain les chemins contiguz tant à des fiefs, qu'à des cotteries, excepté les cours féodales, qui ont d'elles mesmes droit de visiter chemins; mais arrivant que le vassal ne visite pas les chemins comme il appertient cette année là, le seigneur suserain pourrat luy même le visiter, au deffaut du vassal ou de ses officiers, endéans la quinzaine ensuivante le dernier jour du terme limité au fait de visiter les che- mins, sauf, en tout, les droits des eschevins où il s'en empruntent aucuns, qui ont qua- torze gros et la nourriture. 

 

 

 

 

 

[XX] Van straten, hoedat elck officier ende wetten, hem reghlen omme de voornoernde straetboete te wijsen ende innenne. 

[1] Item, dat men allen beteringhe van stratscawynghe zal laten weten ten huuse daert landt gheleghen es, ofte ten naersten huuse; ende paertien zullen dach hebben ten naersten dinghedaghe omme daerjeghen te zegghene, indiendt hemlieden goedunckt. a. rese, B; reste, A. - b. lijden, A; rijden, B. - c. toe ende af ghevaren, A; tot ende afghenomen, B. - d. lijdene, A; rijdene, B. - e. maken ende houden, A. malien ende honden, B. 16 

[2] Item, dat gheene stellinghe van werden zij, voordat den naersten dinghedach achter de stellinghe verleeden es, ghemerckt dat elck die jeghen de stellinghen zegghen wille, als- danne dach heeft om daerjeghens te zeg[g]hene, ende dat men elcken die dach heeft, nomen zal ten dinghedaghe, bij name ende toename, ende den dinghedach verleden, waert bij alzoo dat imandt handelinghe dede in de ghestelde landen ofte ghepande cathelen, dat waere up de boete van III lb. par., nietjeghenstande dat hij de zake delayeerde bij te versoukene anderen dach van rade ofte anderssins, ende danof en zal niemandt boeten dan degonne die tvoorseide landt in huere houdt of deerfachtyche; ende al deze boeten zal men innen zonder meer b wettelicheden, ghemercht datter vooren wet af gheleden es, ende zullen zulcke stel- linghe van weerden ende in viguere bliven, totdat de ee[r]ste boete van de stratscawinghe betaelt ende gheinnet zij, al waert oock dat tjaer ende dach verleeden waere van den ghewijs- den, alzoowel jeghens busschen als anderssins. 

[3] Item, dat scepenen van Wastene-buten, al zoowel uuter name van den overheere als de vassalen verleent, sullen scauwen alle straten, alzoowel jeghens leenen als jeghens erve, uutghedaen de leenen die zelve stratscauwinghe vermoeghen; ende eyst bij alsoo dat den vassael niet en scaudt, alsoot behoert up dat jaer, zoo zal den souveraine heere zelve scauwen moeghen, bij ghebreke van den vassal ofte zijnen officier, binnen den XIIII daghen naer den latsten schoudach, behoudens al in trecht van scepenen, daer zij verleendt werden, als XIIII gr. van elcken vassal ende de costen. 

 

[XXI] Des bestes trouvées en mésus. 

[1] Item, que personne ne tienne quelques gades, allantes paturer ailleurs que sur ses propres terres; que si elle vont sur les terres d'autruhuy, ce serat à vingt sols par. d'amende quant à chaque gade, et les gades confisquées; il est licite à un chacun de les arretter sur ses terres; moitié de l'amende au proffit du seigneur, et l'autre moitié au proffit de partie. 

[2] Item, celuy qui laisse aller ses bestes sans gardes-bêtes dans les bleds d'autruhuy, est à trois livres par. d'amende, et quant à toutes autres avestures, à trente sols par., autant de fois qu'il en est attrappé, [et la nuit] l'amende est au double et de réparer dommages selon qu'il serat ordonné par les gens de loy et par celuy qu'ils y commettront. 

[3] Item, que personne ne laisse aller ses bestes sans vacher ou berger sur terres d'au- truhuy malgré luy, à péril de XX sols parisis d'amende, si ce n'est dans les éteuilles, que l'on abandonne; que si quelqu'un s'en plaignoit, il luy est licite de les arrester sur ses terres, ou à ses domestiques de les arretter à sa place. 19 

 

 

 

[XXI] Van beesten in der lieder scade. 

[1] Item, dat niemandt ghene gheete en houde, ga[e]nde anderssins dan up tzijne; ende daerse up anderlieden landen ghingen,dat waere upt XX sc. par. van elcker ghete, ende de gheete verbuert; ende hieraf [es] elck vanghere upt tzijne, deene heel[f]t van der boete den heere, ende dander heelft de paertie. 

[2] Item, zoo wije zijne besten laet loupen in ander lieder coerne, compt III lb. par. ende in allen andere vruechten XXX sc. gr., alzoo dickend als hij dies bevonden wert, ende bij nachte dobbel boete, ende de scaede te beterene ter ordonnantien van der wet ofte van dengonnen diese daertoe ordonneren zullen. 

[3] Item, dat niemandt zijnne besten laete gaen binnen alle den jaere, onbewacht ende onbewaert, zonder herdre ofte wachtre, up ander lieden landen, jeghens hueren danck, up de boete van XX sc. par., tenwaere up stoppelen die men niet en begheert vrij te houden, ende dats updat hem niemandt beclachde; ende hieraf es elc man vanghere up tzijne, zijne meslieden ende die in sheeren steeden zijn. a. delayeerde, B; delayerende, A. - b. meer, B; met, A. - c. scauwen, B; scauten, A. 18 

 

[XXII] De cochons sans coulière. Item, que personne ne laisse aller ses cochons sans coulière et sans garde sur terres d'autruhuy contre son bon gré, à péril de dix sols parisis d'amende à tout cochon; il est libre à tout intéressé et à ses domestique de les arrester sur ses terres et à ceux qui représentent le propriétaire d'icelles; icelle amende applicable moitié au proffit du seigneur, et l'autre moitié au proffit de partie, pardessus le dommage payable à l'ordonnance de ceux de la loy ou de celuy qu'ils commettront à cet effect. 

 

[XXII] Van zwijnen ongheringhelt. Item, dat niemandt zijne zwijnen late gaen ongheschilget noch ongheringhelt, negheens tijden van den jaere, up X sc. par. van eelcken zwijne, ende hieraf es eelck man vanghere up tzijne, ende zijne mesnieden b ofte die in sheeren stede es, deene heelft den heere, ende dander heelft paertien, ende de scade te gheldene ter ordonnantien van der wet ofte die zij daertoe ordonneren zullen. 

 

 

[XXIII] Des bestes dans les bois taillis, rejets ou aunois d'autruis. Item, que personne ne laisse aller ses bestes dans les aunois, bocages, rejectz, hayes ny dans des autres effects semblables appertenans à autruhuy, à sçavoir, dans les rejectz de cinq ans et endesous, à péril de trois livres par. d'amende, et dans ceux de cinc ans et plus à péril de vingt sols par. d'amende, toutes les fois qu'on les trouverat; un chacun les peut arrester sur ses terres, les domestiques et ceux qui représentent, ont la mesme faculté; de nuit l'amende est double, et le dommage payable à l'ordonnance des gens de loy ou de ceux qu'ils commettront à l'estimation d'iceux. 

 

[XXIII] Van besten in der lyeden busschen, scoeten ende elsten. Item, dat niemandt en late gaen zijne besten in ander lieden busschen, scoeten ende elsten, noch dierghelijcke, te wetene, in de scoten van V jaeren ende daerondere op de boete van III lb. par., ende van V jaere oppewaert up de boete van XX sc. par., alsoo dickent als mend bevindt, ende hieraf es elck vanghere up tzijne, ooc zijnne meslieden, ende die [in sheeren stede es, ende] de scaede te beteren d ter ordonnancien van de scepenen ofte van dengonnen die zij daertoe oerdonneren zullen. 

 

 

[XXIV] De tenir les bestes dans le chemin. Item, que personne ne tienne ses bestes dans les chemins à péril de vingt sols par. d'amende envers le seigneur, et de payer dommage; personne ne les peut arretter que chacun prèz du sien, et les arrettans le doivent déclarer à loy incessament, du moins endéans la quinzaine. 

 

[XXIV] Van besten te houden in de straten. Item, dat niemandt houde zijnne besten in de strate, up de boete van XX sc. par. teghen den heere, ende de scaeden te gheldene ende hieraf ne wert niemend vanghere dan elck jeghen tzijne, ende werden tvanghen ghehouden stappans, emmers binnen XIIII daghen, ter kennesse te bringhene, up de boete van III lb. par. 

[XXV] De chartiers passans sur terres des particuliers. 

[1] Item, les chartiers ou vouturiers, qui passeront sur les terres d'autruhuy hors des droits chemins, sont à l'amende de trois livres par.; il est permy à tout homme et à celuy qu'il établirat à cet effet, de les arretter, et de tenir les deux tiers de l'amende pour le seigneur et l'autre tiers au proffit du propriétaire des terres, sur lesquelles l'ar- rètement se fairat. Tout homme est authorisé à les arretter et à les détenir, et aussy à relacher les mesmes chartiers ou vouturiers, moyennant recevoir et apporter la part du seigneur en l'amende, endéans la quinzaine; et où il seroit en demeure de faire, il est à l'amende de trois livres par. vers le seigneur, à fournir icelle amende de trois livres par.; et la pièce de terre doit estre marquée en relevant ou en bouchant le passage. 

[2] Enfin pour éviter tous dangers, il est ordonné que personne ne s'engèrerat de chasser son cheval ou ses cheveaux attelez dans son chariot de village ou autrement, luy estant assis dans le chariot, charette ou autrement, à péril de cinc sols par. d'amende, estant attrappé par le bailly ou par des hommes de fiefs. 

 

 

 

 

 

[XXV] Van waeghenaers vaerende up der lieder landt. 

[1] Item, zoo wat waeghenaers ofte voituriers die vaeren up ander lieden landen, buuter rechter strate, dat es up de boete van III lb. par.; dies machse elck man vanghen ende houden up tzijne, ofte bij dengonne die zij daertoe stellen zal, de twe[e] deelen van de boete den heere, ende derde deel up wy[e]ns land dat mense houden ende vanghen zal, ende hieraf es elck man moghende die te vanghene ofte houdene, ende ooc dezelve wagenaers ofte voictu- riers te deliverere, mids de boete ontfanghende, ende sheeren deel over te bringhene binnen XIIII daghen; ende daer hijt alsoo nied en dede, verbuert III lb. par. jeghen den heere, ende de voomoemde boete van III lb. par. te vulcommene, behouden dies dat men de landen sculdich es te tekennene, verdelvenne ofte stoppene. 

[2] Item, omme alle dangieren te scuwene, zoo es gheoordonneert dat hem niemandt a. tijden, B; lijden (corr. lieden), A. - b. mesnieden, A; mislieden, B. - c. hieraf, B; hieral, A. - d. beteren, B; verbueren, A. - e. dan, B; van, A. - f. die vaere : wie waeren, A et B. 20 en zal vervoorderen zijn paerd ofte paerden te drivene lanx der straten, met carren, waghenen ofte andersins, zyttende up waghen, carren ofte anders, up de boete van V sc. par., degonne diet achterhaelt ofte bevonden werdt bij balliu ofte amman. 

 

[XXVI] Comment ledit arrest et emparquement se fairont. 

[1] Item, que désormais toute personne, telle qu'elle soit et en tel lieu que ce puisse être, qui aurat par soy ou par ses domesticqs, arretté autruhuy sur ses terres, serat cru par son serment en le faisant pardevent les gens de la loy et le bailly qui représentent le seigneur, sans devoir désormais user d'un lieu pour emparqués ou sequestrer les bestes arret- tée; tout rapporteur de tel arrest aurat le tiers de l'amende. 

[2] Item, celuy qui aurat fait telle capture ou arrettement, est obligé de le ramener à connaissance du seigneur sous la juridiction duquel l'exploit s'est fait, et ce endéans la quinzaine avec spécification [de] jour, date et lieu, sans en estre en demeure ou d'en composer quelqu'un à péril de trois livres par. d'amende. 

[3] Item si les amans ou les sergeans du seigneur étoient trouvez avoir fait quelques capture ou arrettement et d'en avoir composé, et qu'ils ne le ramenassent pas à la connais- sance du bailly endéans la quinzaine, comme dessus, ou au premier jour de plays, il en serait puny arbitrairement comme parjure à la discrétion des gens de loy, et ce néaumoins il payerat l'amende composée par lui au bailly. 

 

 

 

 

 

[XXVI] Hoedat men de voornoemde vanghen ende ghescutte doen ende overbringhen zal. 

[1] Item, van nu voort an alle ghescutte, hoedanich die zijn, in zoe wat platsen dat die ghebueret, dat elcke persoon ghescudt ghedaen hebbende up tzijne ofte bij zijnen mes- nieden, dies gheloft wezen zal bij zijnnen eede, die doende voor twe[e] wethouders, ter presentien van den heere, ende werden dies gheloeft die in sheeren stede staen, zonde[r] nu voortan te userene van eynich scuthuus te makene; ende elck overbringhere van elcken ghe- scutte zal hebben tderde an elcker boete. 

[2] Item, zoo wye eynighe van de voornoemde ghescutten ofte vanghen gehdaen zal hebben, werdt ghehouden dat ter kennesse te bringhene van den heere, onder wy[e]n tvan- ghen ofte ghescut ghebeurt werd, binnen XIIII daghen over te ghevene, ende te verclaersene den dach wanner tzelve vanghen ofte ghescuut ghebuerde ende waerinne, zonder danof in ghe- breke tzijne, ofte niemandt te composeren up de boete van III lb. par. 

[3] Item, indien dat bevonden waere bij eynighe ammans ofte officiers van den heere, eynich ghescut ofte vanghen ghedaen hebbende ende daenof composerende, ende ter ken- nesse van den balliu niet en brochte binnen XIIII daghen als boven ofte ten naersten dinghe- daghe, zal van dien arbitrairelick ghepuniert zijn als mineedich, ter discretie van der wet, ende nietmyn bij hem de boete te betaelen den balliu bij hen gheconposeert. 

 

[XXVII] De paix de ville et d'asseurance de vie. Item, si quelcun appréhende d'estre insulté de quelque manant dans le district de la seigneurie, châtellenie et juris[d]iction du Bas-Warneton par faits, menaces, paroles ou autre- ment, il pourrat venir aux bailly et gens de la loy du lieu du domicile de celuy qu'il redoute, en affirmant par serment le sujet qu'il a de le craindre, et désirant que l'on donnasse assigna- tion à telle personne pour certain jour compétent, tel qu'il plairoit au bailly et aux gens de loy, donnera sans criée d'église assignation et aussy à son dernier domicile et demeure; que si partie, ainsy évoquée, ne compare pas, elle encourre l'amende de trois livres parisis envers le seigneur et de trois livres parisis au proffit de la partie, et on réadjournerat le deffaillant une fois pour tout; que s'il ne compare pas encore, alors il fourfairat vers le seigneur l'amende de dix livres par., et ce néaumoins, on decrèterat l'assurance à la réqui- sition du seigneur, soit que l'évoqué compare ou non; et quiconque enfraint cette assurance de fait envers [I]a partie ou la femme, forfairat corps et bien, et s'exécute où il appertient. 23 Pour l'absence du délinquant, on procède à sa charge par bannissement, bien entendu, s'il arrivait sous une seigneurie qui n'a pouvoir de faire jurer paix aux parties, le seigneur souve- rain en aurat la connaissance et en fairat justice, ce qui arriverait rarement sous Warneton, voyant que presque tous les vassaux et les fiefs relevans de Warneton ont pouvoir de justice. 

 

 

 

[XXVII] Van ghijselene ofte versekerhede. Item, zoo wie hem bevreest van eynighe insetene onder de heerlichede, casselrie ende juris- dictie van Wastene-buuten, bij fayten, dreeghelick[e] woorden ofte anderssins, die zal moghen commen an den heere ende wetten, onder wy[e]n degonnen wonachtich es, daer hij hem bevreest, afirmerende bij eede cause daertoe hebbende, ende begheren zulcken personen inghedan te hebbene teenen zeeker ende conpetenten daghe, die den heere ende wet goet dincken zal bij eene zonder kerchegheboeden, ende oock tzijnder laste domicilie ende won- sten, ende indien partyen alsoo ghedaecht zijnde niet en comparerden, boeten III lb. par. jeghens den heere ende III lb. par. jeghens partie; ende men zal dien diffallandt herdaghen eens voor al, ende indien hij alsdaene noch niet compareirt, hij zal boeten jeghens den heere X lb. par., ende men zal nietmin de verseckerdhede wijsen, ten versoucke van den heere, weder dat hij compt ofte en doet; ende zoo wie deze versekerthede brake bij faicte up zijn weder- paertie ofte up den zijnnen, die zal verbueren lijf ende goedt, ende dat berechten daert a. bevonden, A; bovendien, B. - b. dreeghelick[e], A; redelycke, B.  22 

behoert, ende bij der absentie van den delicandt procederen jeghens hem bij banne, wel verstande indiendt gheviele onder een herlichede die gheen ghiselscap en vemochte, dat den souverain heere daenof trecht ende kennesse hebben, twelcke zelden ghebueren zoude onder Wastene, ghemercht dat meest alle de vassalen ende leenhouders vermoeghen hooeghe justitie. 

 

[XXVIII] Encore de la même justice. 

[1] Item, si dans la châtellenie et sous la jurisdiction du Bas-Warneton médiat ou immédiat s'estoit meu querelle dans le district des vasseaux, qui on[t] droit de faire faire paix aux parties et d'asseurance de vie ou autrement, le bailly pourrat incessament prendre deux eschevins et se faire informer des querelles; et en estant apparu, on faira le dimanche ensuivant désigner par criée d'église, à la paroissiale du lieu où la querelle est arrivée, ou au demier domicile du querelleur ou de la quereleuse, anoncez par noms et surnoms, jour à donner asseurance de vie, par laquelle assignation on leur ordonne de comparoir de ce jour là en tiers jours, à péril de dix livres par. d'amende contre celuy d'entre eux qui seroit en deffaut de ce faire, ce néaumoins on ordonnerat de la paix, dont on les signifierait; or arrivant que l'un menacerait ou frapperait l'autre, ce sera paix enfrainte, entendez corps et biens. 

[2] Item, où les parties playdent en matières de paix et d'assurance, et sçavent s'accom- moder à l'amiable entre eux en matière de paix, d'assurance ou par la médiation de bonnes gens, on seroit obligé de les laisser en aller en payant les depens, engendrez à ce sujet. 

 

 

[XXVIII] Noch van denzelven, nopende den heere. 

[1] Item, zoo waer binnen der casserlerie ende onder de jurisdictie van Wastene-buu- ten, mediatim of immediatim, twist ghebuert onder de vassalen, die ghiselscap vermoghen, ofte anders dan, den balliu zal moeghen stappans nemen twe[e] scepenen ende hem in doen formeren van den twyste, ende tzelve ghebleken zijnde, men [sal] sondaechs demaer, bij kerckegheboden, dach doen in de prochiekercke dar den twijst ghebuuert es, ofte ter laste domicilie van den twyste ofte twisters, bij namen ende toenamen, omme te zijne in ghijsele, daert hemlieden verclaert wert, van dien daghe in derden daghe, up de boete van XL ponden par., wie van hemlieden in ghebreke ware te compareren; ende al waert zoo dat deen van de paertin ofte beede in ghebrecke waere te compareren, zoo sal men nietmyn de vrede wijsen ende hemlieden insinueren, ende zoo wie boven dien anderen vreesde [ofte] sloughe, dat waere up vreedebrake, verstaet up lijf ende goedt. 

[2] Item, daer paertien t[g]hijsele legghen, ende dat zij veracorderen connen bij vrient- schepen bij hemzelven ofte bij vergheven ter goeder lieder waert, dat mense daerup sculdich wert tontslane, betalende de costen van ghijslescepe die daerup gheloopen zijn. 

 

[XXIX] De querelles et des batellages. 

[1] Item, lorsqu'ils se font quelques querelles ou des batellages, tout officier, estant venu à sa connaissance, pourrat dans son district prendre information de la même querelle perdevan deux échevins ou plus; ce fait, on donne assignation aux querelleurs pour les playds prochains, sauf que si les même querelleurs comparent et dénient le fait, les officiers sont obligez d'en faire apparoir de nouveau suffissament. 

[2] Item, que de toutes querelles qui se fairoit dans ladite châttellenie de Warneton, la visitation se fairat dans la même châtellenie, et point ailleurs, à moins que ce ne fut par privilège de la porterie , et que semblablement la correction du même fait ne se poursuit nulle autre part à la charge des tenanciers demeurans en ladite châtellenie, à péril de soixante livres parisis d'amende et de nullité de toutes procédures si aucunnes sont commencées. a. porterie : posterie, ms. 25 

[3] Item, que nul tenancier, qui que ce soit, de la châtellenie [ne] s'émancipe de faire convenir et adjourner aucun tenancier et manant d'icelle pour causes civiles et personneles (ne fut par privilège comme dessus), sinon pardevant son juge domiciliaire dans l'étendue de ladite châtellenie, à péril de forfaire dix livres par. d'amende et de nulité de toutes les procé- dures. 

[4] Item, que pour la multitude des vasseaux et des hommes de fiefs relevans de Warneton en ladite châtellenie, ayans haute justice sur leur foncier, à l'égard de quelques faits commis sur les terres de sa juridiction, jaçoit même que le délinquant eusse sa demeure sous une autre seigneurie ou pouvoir de fief, tel seigneur est obligé de permettre qu'on luy donne assignation en conséquence des lettres requisitoires, afin que celuy, qui est le premier levé, en puisse avoir et garder la connaissance par prévention. 

[5] Item, que tous délicts surannez, commis dans les districts des vasseaux, ne tomberont pas en prescription, mais sont et demeureront punissable par le souverain. 

[6] Item, quoyque le souverain puisse exploiter partout et connoitre de tous mésuz avec les eschevins du Bas-Warneton, à la réserve des faits qui regardent la haute justice, les vasseaux pouront néaumoins avoir par renvoy les crimes et cas arrivez dans leurs districts, moyennant payer les informations, exploits, dépens et mises de justice, exceptant si l'affaire participoit du crime capital et que le souverain estoit averty de ses prééminences et correc- tion arbitraire. 

 

 

 

[XXIX] Van twijsten ende ghevechten. 

[1] Item, dat zoo wanneer binnen der voornoemde casselrie eenich twiest ofte ghevecht ghebuert, zal elck officier int zijnne, van der tijt dat eynich twist onder heur gheschiet tsinder kennesse commen wert, zal moeghen van denzelven twiste informatie doen hoiren, voor ende present twe scepenen ofte mer; dat ghedaen, wert ontfanghelick ten naersten dinghedaghe den twisters dach te doene, behouden dat, indien dezelve twiesters comparreerden ende styck loochenen, dat offyciers ghehouden werden tzelve soffisantelick van nieux te doen blijckene. 

[2] Item, dat alle twesten die gheschien zullen binder voornoemde casselrie van Was- tene, dat scauwen van den faiecten vervolcht b wert binnen derzelver casselrie ende nievers els, ten waere bij previlegie van poorterien, ende dat oock in ghelicke de beterynghe van denzel- ven faicte elders nieuwers vervolcht en wert up laeten, binnen den voorseide casselrie wonende, up de boete van LX par., ende alle proceduren te nieuten te doene, up datter eenyghe ont- gonnen ofte ghebuerdt waeren, tzijnen costen. a. vrientschepen, B; verintschepen, A. - b. vervolcht, B; ghebuert, A. 24 

[3] Item, dat oock gheen laet van der voorseide Caesselrie, wye hij zij, hem en vervor- dere eenich laedt ende inwonende van dien te bctreckene omme civille ende personele zaken, tenwaere bij privileghe alsboven, dan voor ende onder den juge, daeronder hij resoorteert binnen der voorseide Casselrije, ende dat up de boete van X lb. par., ende alle proceduren van onweerden. 

[4] Item, omme de menichte van den vassallen ende leenhouderen van den heere van Wastene, binnen de voornoemde Casselrie, vermoghende hooeghe justitie, eerst up zijnde om eenich faiect onder hem ghebuerdt te berechtene, al residerde den deliquandt onder andere heerlichede ofte leen, zoo weert zulcken heere ende leenhouder te ghedoeghene bij requisitie hem te dachvaerdene, ten fijne dat die eerst up es, mach de kennesse hebben ende behouden. 

[5] Item, alle delict verjaert ende verdaecht onder de vassalen, zij zullen daeromme niet quite zijn, maer ende bliven ten berechte van den souvereynen heere. 

[6] Item, ende hoewel den souveraynen heere vermacht over al texploictieren ende met scepenen van buuten van alle mesusen te kennenne, ghereserveirt den stycken aergande de hooeghe justitie, zullen met de vassaelen moeghen hebben bij renvoye de sticken ende casen onder hemlieden ghebuert behoudens te betalene infoermatien, exploicten ende costen van justicien, behoudens, indien de zaeke smaecte van cryme capitael ofte non capitael a daerof niet te moeghen composerene zonder den overheere, up achterhaelt te zijnne van hueren hoechhede ende aerbitraire correctie. 

 

[XXX] De ne pas porter des armes défendues. Item, lorsque l'on a publié un déport ou défence de porter des armes, que personne ne porte des glaives courtes, ny longs couteaux, à pointes, marteaux, hallebardes, javelines ou de courtes piques, couleuvres, arbalettes, arcqs à la main ou des armes à feu, poignards, choles, fourches, pierres, masses de plomb, battons, massues gamies de fer, d'achier, de plomb ou de métal, ou avec des autres armes, dont on sçait grever quelqu'un, et ce à péril de dix livres par. d'amende, et de confiscation des bâtons et des armes à la charge de ceux qui en seront attrappez, sauf et exceptez les confrères des sermens de Saint George, de Saint Sébastien et tous officiers, sergeans et vassaux servans du fait de la justice, ou autres personnes sermentez, gentils hommes et les gens passans leur chemin. 

 

 

 

 

[XXX] Van verboeden waepene te draeghene. Item, zoo wanner gheboeden es een depoort daermes ofte verboeden waepenen te dra- ghene, dat niemandt, wie hij zij, en draeghelanghe ofte coerte zwerden, broedtsnieders met eenen puente langher daen vijf dummen, glavycn, maertsen kamers, haellebaerden, langhe ofte coerte spijsen, colveren, voedboeghen, handboghen met ghescutte, moertprimen, ghesle- pen peden, codden, voorcken, steenen, loeteclompen, stoecken ofte ghemaecte stoecken, daer hoet, ijser, stael ofte metael an es, ofte met andere waepenen, daermede men iemandt zoude moeghen griefven, ende dat up de boete van X lb. par., ende de waepenen ende stocken verbuerte, [dier] mede ghevanghen werden, gheres[er]vert de gielde lieden van mijn heere St Jooris ende St Sebastiaen metgaders alle offycieren, dienaers van vassalen, int faict van justicien dienende, ofte andere goede edele mannen ende duergaende lieden. 

 

[XXXI] De tenir assemblée des gens en festins de noces ou autrement. Item, que dans la seigneurie et châtellenie de Warneton personne ne fairat aucunne assem- blée des gens, soit pour festin de noces, vendues, écrières, jeuz de conversations au soir, de a. exceptant : exceptois, ms. 27 dances ou autres assemblées, sans la permission du seigneur, à péril de trois livres par. d'a- mende, excepté les noces où le père, la mère, les frères, soeurs, cousins germains ou proches parents pourront être. 

 

 

[XXXI] Van vergaderinghe van volcke te houdene ten brulochten ende andersins. Item, dat [men] binnen der herlichede ende casselrie van Wastene, ghen vergaederinghe van volcke houden zal, tzij brulochten venduun, spinderien, avontspelen, dachspelen ofte a. ofte non capitael, A; manque, B. - b. loetecomplen, B; looeteclonpen, A. 26 ander vergaderinghen, zonder consent van den heere, up de boete van drie ponden par., behoudens ten brulochte, daer zullen moeghen commen ende vergaderen de vadere, moedere, zusters, rechtzwers ofte naerdere. 

 

[XXXII] De blesser de guet apens avec des armes defendues. Item, quiconque grèverat, blaisserat ou commettrat un delict ou en fera commettre par autruhuy, en sorte qu'il y playe ouverte à sang coulant ou autre griève contusion, ce seroit à soixante livres parisis d'amende, et de devoir réparer la blessure ou l'affolure à la discrétion de ceux de la loy; que si quelqu'un estoit blessé à playe ouverte et sang coulant pour s'avoir mis entre deux, ou qu'il receut une grande contusion, le délinquent serat à soixante livres par. d'amende, réparation de la playe, et les complices à dix livres par. 

 

 

 

[XXXII] Van faict te doene met verboeden wapenen in evelen wille. Item, zoo wie dat met ennighe van de verboden waepenen ende stoecken ander griefde, quetste ofte faict dede ofte dede doen, zoodatter af quame opene wonde ende loepende bloed ofte andere griefelick contusien, dat waere up de boete van LX lb. par., ende voordt den quedts ofte myncte te beteren, ter discretie van de wet; ende waer er imands ghequedst van tusschengaene, zodat hij ontfinghe opene wonde ende loepene bloedt ofte enyghe griefvelicke contusien, zal den factuer boeten LX lb. par., ende beteringhe doen de ghequesten, ende de medepleghers zullen boeten X lb. par. 

 

[XXXIII] De défigurer quelcun. Item, si de guet apens quelcun blessait ou défiguroit autruhuy au visage, ou luy coupoit des nerfs, bras, membres, mains, jambes ou pieds, au faiteur principal seroit coupé le poing par la justice, et chacun des complices foufairoit l'amende de soixante livres parisis, et le blaissé pourroit agir contre eux pour consuivre réparation pardevant celuy, à qui en appertien- dra la connaissance; que si quelqu'un faisoit ou fit faire des actions semblables, il en seroit puny également comme le délinquant même, bien entendu que l'on ne produit pas tel delinquant en enquette pour déposer contre celuy, qui luy auroit fait commettre tel délict. 

 

 

[XXXIII] Van iemant te diffigurerene. Item, updat iemandt bij evelen wille ende faicte andere diffigureerde int ansichte, ofte hem afsnede de zenuen, armen, beenen, handen of voete, den princepalen facteur zouder af ghejusticiert zijn van der vuyst, ende elc van de medepleghers zouden verbueren de boete van LX lb. p.; ende zullen moeghen de ghequeste paertie hemlieden betrecken om repa- ratie thebbene, daer ende voor wie de kennesse behooren zal; ende indien ymand deze ofte ghelicke faicten dede doen, zoude daerof ghepuniert zijn ghelick den principalen faectuer, wel verstaende dat den factuer ten orconscepe niet belet en wert jeghens dengonnen die zulcke faicten soude hebben ghedaen doen. 

 

[XXXIV] De tirer coutteau en colère. Quiconque tire de guet apens coutteau sur autruhuy, ou le menace de quelque arme declarée cy-dessus, sera à l'amende de six livres par. 

 

[XXXIV] Van messen te treckene in evelen wille. Item, zoo wie up anderen mes ofte messen trect, ofte vecht met enyghen waepenen, in evelen wille, hiervooren verclaerst, zal verbueren de boete van X lb. par. 

 

[XXXV] De frapper et blesser autruhuy. Celui qui frappe un autre, à sçavoir, de batons façonnez, de pots de gré, d'estain, de chandeliers, de masses de plomb ou d'autres instrumens semblables, sans affolure ny play à sang coulant, est à l'amende de dix livres par.; que s'il s'estoient fait des playes à sang coulant avec lesdits instruments, l'amende seroit à soixante livres par., à l'ordonnance des gens de loy, si ce n'est en corps deffendant. 29 

 

 

 

 

[XXXV] Van anderen te slaene ende veronghelijckene. Item, zoo wye anderen slaet, te wetene, met ghemachte stoecken, smit metter cannen, tzij steene ofte tinne, kandelaers, steenen lootclompen ofte andere ghelijcke instrumenten, zonder mincke ofte bloetlaten, dat waere up de boete van X lb. par., ende indien [hij], met den bovenghenompden instrumenten, opene wonden gave ende loepende bloed ofte mincke, ver- buert LX lb. par., ende voort den myncke ofte quetse te beteren ter ordonnantien van der wet, ten ware om nootsackelicke weere. a. contusien, B; confusien, A.  28 

 

[XXXVI] De frapper quelqu'un à coups de poingt, le tirer par les cheveux, l'arroser de boisson, ou de faire boire quelqu'un malgré luy. Item, celuy qui frappe un autre à coups de poings, luy jette au visage, le poisse contre la poitrine en colère, le pile des pieds, le tire par les cheveux, luy jette de la boisson, luy fait boire malgre luy, serat à l'amende de trois livres par. 

 

 

[XXXVI] Van ymandt te slaene met vuusten, trecken bij den haere, beghieten met drancke, ofte anderen doen drincken jeghen zijnnen danck ende wille. Item, zoo wije anderen slaet met vusten ofte hand in zijn anschien, ofte steict up den boerst in evelen wille, ofte steect met voeten, trecht bij den haere, beghyet met drancke, te willen doen drincken jeghen zijnen danck ende wille, zal boeten III lb. par. 

 

[XXXVII] De frapper ou de menacer quelqu'un au fait de justice. Item, celuy qui frapperat un autre pour cause letigieuse, soit avant ou aprez sentence rendue, de quelle manière que ce soit, serat vers le seigneur à soixante livres par. d'amende, et devrat faires reparation à partie; que si quelqu'un injurioit un autre pour cause semblable, il en seroit à l'amende de dix livres par. 

 

[XXXVII] Van ymandt te slane ofte dreeghene om zaeken van Justitien Item, zo wie ymandt slaen ofte steecken zal, om zaeken in wetten hanghende, tzij voor vonnesse of daernaer, in wat manieren dat zij, zal boeten jeghen den heere LX lb. par., ende beteringhe doen partien; ende zo wie daerome anderen dreechte ofte injurieuselicken toespra- eke, zal boeten X lb. par. 

 

[XXXVIII] De ne pas toucher en colère ny injurier eschevins, gens de loy, sergeans, receveurs, pointres ny assiseurs. Item, celuy qui frappe les officiers, gens de loy, sergeans de justice, receveurs de tailles et assiettes, pointers, assizeurs ou autres officiers et justiciers, nuls exceptez ny réservez, en colère, pour cause de leur office, en serat à l'amende de soixante livres par. et puny arbitrai- rement à la discrétion du juge; que s'il blesse une desdites personnes ou la grévait à playe ouverte et à sang coulant, ou rompait la verge de justice, on luy couperoit le poing; et s'il s'en laissoit convaincre, par contumace, il serat bany à perpétuité, et ses biens confisquez, interdiction de rentrer au pays à péril de la hart. 

 

 

 

 

[XXXVIII] Van handelinghe te doene in evelen wille an officiers, wethouders, ontfangers, pointers ende zetters, ofte die te injurieren. Item, zoo wije handelinghe dede in evelen wille an officiers, wethouders, dienaers van den heere, ontfanghers van zettinghen, pointers, zetters ende officiers ende justiciers, ghene ghesondert b noch uutghesteken, ter comsen van hueren officien, dat waere up de boete van LX lb. par., ende vooert arbitrarelicke ghepuniert ter disscretie van den juge; ende indien zij enyghe van de voornoemde persoonen quetse deden ofte griefden, daeruut procederde opene wonden ende loepende bloed, ofte der roede van justitien bracke, dat waere up de verbuerte van der vuyst, ende indien hij hem liete verwijnnen bij contumatie, zal daeromme ghebannen up zijn hoft, tewyghen daghe, ende zijn goed gheconfisquiert. 

 

[XXXIX] D'assister le seigneur et les officiers. 

[1] Item, afin que les officiers fairoient les devoirs de leurs offices, il est necessaire et usité partout, que lorsqu'un bailly ou autre officier veut saisir d'aucuns délinquans, et que le même officier seroit peu fort pour accomplir son exploit, et s'il estoit outragé et avoit besoin d'ayde et d'assistence, en ce cas il peut ordonner ceux y étans présens, de l'assister, lesquels présens sont tenus et obligez incessament de l'assister, s'il le sçavent faire sans un danger considérable de leurs personnes, pourveu aussy qu'ils ne soient pas cousins germains ou plus proche parent, tellement que le délinquant soit mis en prison; que si lesdits pré- 31 sen, en étans requis, ne donnent aucune assistence, et si l'officier estoit outragé, chacun des présens serat à l'amende de dix livres par. 

[2] Item, celuy qui blasphème lesdites personnes pour cause que dessus, en sa présen- oe, serat à l'amende de trente livres par., et à leur absence de dix livres parisis, et en outre devrat réparer l'injure à la partie injuriée, à la discrétion des gens de loy. 

 

 

 

 

[XXXIX] Van den heere ende officiers te assysterene. 

[1] Item, omme dat officiers huerlieder debvoir doen zouden int exerceren van huer- lieder officie, zoo es van ouden tijden gheuseert dat als een balliu ofte ander officier enyghe delicand vanghen wille, ende dezelve officiers te cranck waerden om zijn exploct te vulcom- men, ende indien hem overlast ghedaen waere, ende hem van noede waere hulpe ende bij- stand, in dat gheval mach huulpe ende assistentie begheren anden bijstanders, dewelcke ghe- houden wooerden voetstaens den officier tassisterene ende hulpe te doene, indien zijt d[oen] moeghen zonder evident ende merckelick dangier van hueren persoonen, behoudens oock datse niet en bestaen rechsweere o[fte] naerdere, zodat [de] delicant ter vanghenesse gherake; a. anschien, A; ansicht, B. - b. gesondert, B; gepondeert, A.  30  e[nde] indien zulcke bijstanders versocht zijnde ghen assistentie en deden, ende dat den officier verlast wooerde, zullen eelck boeten X lb. par. 

[2] Item, zoo wie eynighe van de voornoemde persoonen blame spreken zal, ter cause voorscreven, in zijn presentie, zal boeten XXX lb. par., ende in huerlieden absentie X lb. par., ende voert reparatie te doene de gheinjurierde partie ter disscretie van de wet. 

 

[XL] De celui qui se défend. Item, celuy qui blaisse autruhuy en se défendant, moyennant qu'il appert à suffire, il n'en est à aucune amende et réparation vers partie; mais le moteur de la querelle paye son amende au seigneur. 

 

[XL] Van die hem verweert. Item, zoo wije faict dede up zijn verweere, ende daenof soffisantelick blecke als om ghenoughen, dat hij daenof onghehouden wert van der boete ende beteringhe jeghens partie ende zal den beghinder van der twist den heere zijnne boete betalen. 

 

[XLI] De ceux qui encoure amende et n'ont pas de quoy la payer. Item, si quelqu'un forfait amende, et est insolvent, il serat puny par emprisonnement ou autrement au corps, à la discrétion du juge. 

 

 

[XLI] Van die boeten verbueren, ende insolvent zijn om betaelen. Item, zoo wie eenighe boete verbuert, ende insolvent ende niet machtich en es te beta- lene, zal ghepuniert wezen bij vanghenesse ofte andersins corporelick ter disscretie van den juge. 

 

[XLII] D'arretter et mètre des manans et tenanciers en prison. Item, que nul bailly ny autre officier constituerat aucune tenancier [ou] manant prisonnier pour cause civile, ne fut qu'il trouvasse le tenancier sur le fait commettre délict ou méfaire de bouche, des mains ou autrement, et étant arretté pour tel sujet l'arrettant doit ramener l'exploit à fait; mais dans des causes criminelles le bailly ny aucun autre officier ne pourrat arretter un tenancier [ou] manant au corps sans préalable information suffisante et veue par le juge que s'il ait décerné prise de corps, à péril de nullité de la capture, n'est qu'il soit attrapé sur le fait, auquel cas le bailly informerat les eschevins, et l'information étante prise, il se con- formerat à la discrétion du juge, si l'arretté resterat prisonnier ou point. 

 

 

[XLII] Van upzyttende laten te vanghen. Dat gheen balliu noch ander officier ghen upzittende laten vanghen en zal om civile zaeken, tenwaere dat hij een laet vonde delinquerende ofte misdoen[d]e met monde, handen ofte andersins, ende daeromme ghevanghen zijnde, wert ghehouden denzelven ghevanghen te rechte te stellene, nemaer van criminele zaeken ne zal den balliu noch ander officier niemandt moeghen vanghen van upsittende laeten zonder soffisante informatie precedente, ende die bij den juge ghezien ende tvanghen, ghereserveert ten perikele van tvanghen, van onweerden, tenzij dat hij ghevanghen waere metten faicte, in welcken ghevalle den balliu, scepenen infoermeren zal, ende dinformatie ghehoort, zal staen ter disscretie van den juge ofte den delicandt ghevanghen bliven zal ofte niet. 

 

[XLIII] Des réquisitions. 

[1] Item, quiconque seroit attains et trouvé de poursuivre autre pour grever celuy qui voudroit se sauver dans sa maison ou dans celle d'autruhuy, dans laquelle il pourroit se jetter, et s'il se renfermant en icelle, le poursuivant entrat dans la même maison par infra- 33 tion ou autrement, contre le bon gré ou la volonté de celuy qui prétend de s'y sauver, et si le poursuivant le grevait à playe couverte et à sang coulant, tel delinquant perdrait corps et biens, et aussy celuy, qui l'accompagneroit, faisant outrage; que si le pincipal poursui- vant entroit dans la maison par infraction sans blesser, on luy couperoit le poing s'il estoit arreté, et pour son absence seroit banny à la discrétion du juge, et ceux qui l'accompagne- roient sans commettre outrage, seroient chacun à l'amende de soixante livres par., si cela se faisoit de jour; que si cela arriveroit de nuit, les délinquans seroies banniz. 

[2] Item a, parce que dans toute l'ettendue de la châtellenie de Warneton un chacun se- rat franc dans sa maison, dans son moulin et dans le renclos de son jardin, si quelqu'un le grevait dans lesdits renclos, il en seroit tenu et puny également comme de perquisition, selon qu'est porté par l'article précédent; que si la personne qui seroit dans son renclos se deffendoit, que le grief qu'il fairoit à celuy de qui il est insulté, il en seroit quit et libre. 

 

 

[XLIII] Van huuszouckinghe. 

[1] Item, wie wettelick bevonden ofte achterhaelt waere van huuszouckinghe, te wetene, dat ymand eenen anderen volchde om faict te doene, eenen die hem salveren zoude willen in zijn huus, ofte in een andere huus dat hij soude moghen anverden ende hem daerin beslu- a. in, A; inne, B. 32 ten, ende dienzelven volghende, int zelve huus gherochte ofte inbrake jeghen den danck ende wille van dengonne die hem salvere[n] wille, ende faict up hem dede, ghevende opene wonde ende loepende bloedt, dat waere den factuer up de pene van lijf ende goed, ende al die hem volghen zoude, oock faict up ghelike peyne; ende indien den princepalen volghere inbraeke zonder faicte te doene, waere den princepalen up den vuust, indien hij in handen waere, ende mids zijnder absentie den ban ter disscretie van den juge, ende die hem volghen zouden, oock zonder faict doen, zoude elck LX lb. par. bij daghe ende bij nachte den ban. 

[2] Item, mids zal elck persoen binden voornoemde casselrie vrij wezen in zijn huus, molene b ende belokin hove, ende indien hem imandt griefde binnen der voomoemde beloken wezende, dat waere up ghehouden ende ghepuniert te zijnne van huuszoucke, volghende de voorgaende article; ende indien een persoon in zijn beloken wezende hem verweerde, wat griefde dat hij dede denghene die up hem quame, daerof waere hij ledich ende quite. 

 

[XLIV] De pousser ou de battre quelcun dans son domicile ou dans son moulin. Item, si quelqu'un se lançoit, se jettoit ou se foureroit dans la maison, moulin ou dans le jardin de quelcun, qui fut renclos, il en seroit à l'amende de soixante livres par.; que s'il y entroit, fracture faite au préalable, ou qu'il y tirasse dedans avec des armes à feu, de jour ou de nuit, il en seroit tenu de perquisition, comme dessus. 

 

[XLIV] Van steckene of slane up ymandts huus ofte muelene. Item, zoo wie scote, staeke of wierpe up ymants huus, molene ofte beloken hove, dat waere up de boete van LX lb. par.; ende indien hij damaer inbracke binnen denzelven huuse, ofte daerinne scoete met ghescutte, bij daghe ofte bij nachte, dat waere up ghehouden te zijnne van huuszoucke als vooren ghezeyt es. 

 

 

[XLV] De provoquer quelqu'un hors de sa maison. Item, si quelqu'un de mauvaise volonté provocque de jour un autre de sa maison, il for- fait l'amende de dix livres par., et le double, si telle provocation se faisait de nuit. 

 

[XLV] Van ymant te roupene uutzinnen huuse. Item, wie anderen in evelen wille roupt ut zijnen huuse bij daghe, verbuert thien pon- den par., ende bij nachte XX lb. par., ende den uutcommer bij daghe III lb. par., bij nachte X lb. par. 

 

[XLVI] De bateiller dans des festins de noces et des dédicasses. Item, considérant que journalièment se font tant des malheurs et des combats particuliers dans les festins de noces et des dédicasses, il est usité par ordonnance que celuy qui se batte- rat dans des assemblées, des festins de noces ou de dédicasses, serat à l'amende de LX livres par., si c'est luy qui a commencé, les autres bateillans à dix livres par., s'il n'y at pas eu aucunne effusion de sang ensuivie; et au cas il y ait eu du sang répandu, tout complice serat aussy à soivante livres par. d'amende. a. Cet article est précédé, dans la traduction, d'une rubrique intitulée : De batre quelqu'un dans sa maison.  35 

 

[XLVI] Van te vechtene in brulochten ofte in kermesse. Item, considerende datter daghelix zoovele ghevechten ende ongheregheltheden ghebue- ren in de brulochten ofte kermissen, zoo es bij ordonnantie gheuseert dat zoo wie in verga- deringen van brulochten ofte kermessen vechten zal, den beghindere zal boeten LX lb. par. ende elck medepleghers X lb. par., indien datter ghen bloet naervoolchde; in gheval datter bloet naervoelchde, elck medeplegher zal oock boeten LX lb. par. a. doen, A; dan, B. - b. molene, B; molenaere, A (corr. moelane). - c. darnaer, B; dat naer, A. 34 

 

 

[XLVII] De désespérez. Item, si quelqu'un se détruit par désespoir, il est trainé par le col et supplicié à la fource, et ses biens sont confisquez, mais si le désespoir estoit obscur, si comme de long tems ou par débilité d'esprit ou par autre cause semblable, et qu'il en apparut par information des voisins et d'autres, la justice se fairat à la discrétion de ceux de la loy. 

 

 

[XLVII] Van desperatie. Item, zoo wie hemzelven bij waenhoope doode, hij wert gheslipt bij den halse ende ghejusticiert met den spryte, ende zijn goed gheconfisquiert; maer waere de waenhope don- ckere, als van verdroncken te zijne ofte cranckhede van zijnne ofte andere ghelicken occatien, ende daenof blecke bij informatie van den ghebueren ende andere, zo zal men van de justitie useren ter disscretie van der wet. 

 

[XLVIII] Des confiscations. Item, en matière des confiscations tout propriétaire de fiefs dépendans de la châtellenie ou bourg de Warneton, se règle selon le pouvoir de son fief, attant luy appartiendroit fief, héritage, cens ou bail, ferme, arrentement, cathels trouvez dans le district de sa jurisdiction, aprez le trespas du supplicié; les meubles appertiennent au seigneur qui fais faire la justice, pouveu que tel bien ne soit pas volé, lequel en tel cas se rendrat à celuy, à qui il appertient; que si quelque meuble ou cathel fut trouvé reposer sous la juridiction du seigneur où la capture s'est faite, il en proffiteroit en faisant justice, autrement point. 

 

 

 

[XLVIII] Van confisscatien. Item, in materie van confisscatie zal hem elck leenhoudere dependerende van den castele ende buerch van Wastene reghelen naer tvermoghen van zijnnen leene, dies zoude hem toebehoeren leenen, erfven, cheins ofte erfvelicken paecht ende emphiteosen, catheylen onder hem bevonden; mueble bevonden over den justiciallen persoon zal, naer zijn doot, toebehoeren den heere die de justitie doet doen, behoudens dat zulck goedt niet ghestolen en zij, welcke men in daet cas wedergheven zal dengonnen diet toebehoert, ende indien eenich mueble ofte caethelen bevonden waere rustende onder den heere, onder wien dap- prehentie ende vanghens ghedaen zijn zoude, zal daenof proffyteren de justitie doende ende andersins niet. 

[XLIX] Des complices, où il se commet un homicide. 

[1] Item, si quelqu'un receut diverses playes dans un bateillage, et en terminoit vie par trespas, si l'on trouvait de quelle playe il soit uniquement trespassé, celuy, qui aurat fait ce coup là, serat punit de la glaive, et les complices, qui auront donné les autres playes, seront grièvement extraordinairement puniz à l'arbitrage du juge, soit par bannissement, échaufa- tage, fustigation ou pécuniairement, pris égard à la personne, au sujet, au fait et à l'exigence du cas. 

[2] Item, si quelqu'un étoit délibéré de grever un autre, et luy faisait quelque insulte en fait, on donnoit de l'ayde et de l'assistence, et que celuy qui est insulté, receut playe ou des playes, en ce cas là toutes fois s'il apparaissait bien par qui la playe, de laquelle il est decedé, estoit faite, tel complice seroit puny également comme le principal délinquant, et, pardessus ce, serait obligé à réparation vers la partie. 

[3] Item, la charge ou la descharge fait par le blessé sur son lit mortel, et aussy par les parens et aliez, touchant le trespas hors de la visitation du corps et autrement, ny aussy leur accusation ne porteront aucun préjudice à la vérité, mais n'y pourront avoir égard, information 37 faite au préalable judiciairement, le seigneur selon droit et équité sans prendre aucun égard à ce que dessus. 

 

 

 

 

 

 

 

 

[XLIX] Van medepleghers daer dooedslach ghebuert. 

[1] Item, indien eenich persooen in een onversien ghevecht quaeme, ende datter ten diversche woonden ontfynghe in zulck ghevecht, ende daenof waert van levende lieve ter dooet, indien men bevonde van royns wonde die allene ghestorven waere, dien persoon zal ghepuniert zijn metter zwerde, ende de medepleghers, ander woonden ghegheven hebhende, zal griefelicken extraordinairelick ghepuniert zijn ter arbitraige van den juge, tzij bij banne, scavault, fustigatie ofte pecuniaerlick, consideratie nemende up de persooen, gheschiedenesse ende toecomste ende exigentie van den sticke. 

[2] Item, indien eeneghe persoonen tsamen hadden ghedelibereert ymandt te grifene ende zijnnen persoen eenich uplooep dede, faict doende ofte coeraghe, bistandt ende huelpe ghevende, ende degonne die besspronghen es, ontfinghe wonden, nochtans in dat gheval wel blecke van wiens quetse hij overleden waere, zoude alzulcken medepleghers ghepugniert zijn, als den prinsepalsten factuer, ende vooert ghehouden in de beteringhe jeghens paertie. 

[3] Item, dontlastinghe ofte lastinghe van der dooet, ghedaen bij den ghequetsten in zijn dootbedde, ende oock bij den vrienden ende maghen van dien int scauwen ende ander- sins, noech oock bedraghen van hemlieden ne zal der waerheit eenichsins prejudiceren, maer a. emphiteosen : emphitersen, A; impiteren, B. - b. onversien: conversien, A; commercien, B. - c. tzij, B; tzijnne, A. - d. hadden : ende, A; inde, B. 36 daerup niet achtende in verseckerdhede, zal den heere naer infoermatie wettelick ghehooert procederen naer rechte ende equiteit, zonder eenich anscau te nemene up tghenne dies voor- screven es. 

 

[L] Des ambuscades et des fausses accusations doleuses. Item, si quelqu'un accusoit autruhuy pour le faire punir à mort, luy faisoit insulte ou le blessoit, et que le blessé n'en mourut point, néaumoins tel accusateur ou insultant serat banny pour un terme de  [X] ans, la hart s'il y rentre. 

 

 

 

 

 

 

[L] Van verlachde. Item, zoo wie ymandt belaechde om te griefven van den lijve, uploop dede oft ook faict, ende de bespronghen niet en stoerve, sal nochtans zulck belaghere ghebannen zijn van tghuendt dies bij hem ghedaen zal zijn, den termin van X jaeren, up zijn lijf; ende bij nachte, L jaeren ghelicke peine, ende confiscatie van goede; ende indien hij in handen waere, zoude ghepuniert zijn criminelick ende arbitralicke ter discretie van den juge; indien den bespron- ghere stoerve van den wonde ofte slaghen bij verlaechde laeghe alsoo ghedaen, zoude zijn ghereputeert voor moort. 

 

[LI] D'insulter à un prisonnier. 

[1] Item, celuy qui insultoit de fait à un prisonnier, qui est entre les mains du seigneur ou dans ses prisons, et qu'il en apparut, le principal perdroit le poing et chacun des complices en seroit à l'amende de soixante livres par.; et si un prisonnier estoit blessé, le délinquant perdroit corps et biens. 

[2] Item, si quelqu'un aydoit de fait ou par autre moyen un prisonnier pour cause civile à évader des prisons ou des mains de l'officier, il en seroit à l'amende de soixante livres par., et condemné à la demande, ensemble aux conclusions faite et prises contre l'évadé; que si l'évadé estoit arretté pour crime, celuy qui ayde à l'évasion seroit évoqué à péril de bannissement et des confiscation de biens; que s'il comparut, et le fait fut léalement avéré à sa charge, il en seroit à telle peine criminèle que l'évadé auroit souffert, et autre- ment puny. 

 

 

 

 

[LI] Van te bespringhene ghevanghen. 

[1] Item, die bij faicte bespronghe eenen ghevanghen in sheeren handen wezende ofte in zijnne vanghenesse, ende daenof blecke, zoude den princepalen verbueren de vuyst, ende elck medeplegher LX lb. par.; ende indien dat den ghevanghen ghewondt waere, zoude ver- bueren lijf ende goed. 

[2] Item, indien dat ymand bij faicte ofte ander middele hooelpe eenen ghevanghen met vanghenesse ofte uuten handen van de officiers, ghevanghen om civile zaecken, zoude boeten LX lb. par. ende ghecondemnert in denzelven heesch ende conclusien van den ghe- vanghen; ende waere den ghevanghen van crime ghevangen, zoo zoude degonne diene uuthielpe upghedaecht zijn, up de peynne van banne ende confiscatie van goede; ende indien hij comparerde ende faict duechdelicke up hem ghebleke waere, zoude ghepuniert zijn van zulcke punicie crirninele ghelijck den ontloopere gheweest zoude hebben, ofte andersins arbitralick ghepuniert te wezene. 

 

[LII] De ravir et forcer femme. 

[1] Item, quiconque force femme ou fille malgré elle, contre sa volonté, ce seroit sous peine de la vie et de confiscation de biens; et supposé aussy que le fait ne soit pas effectué par eux y apportant leur dernier effort, tellement qu'ils n'avoient pas effectué leur dessein, ce serait sous peine corporèle comme dessus, tous complices, assistens, aydeurs ou ayans donné conseil ou presté la main à cet effect, seront puniz de même. 

[2] Item, celuy qui seroit trouvé avoir emmené une femme mariée, vivans conjoin- 39 tement en adultère il seroit la première fois à l'amende de soixante livres par., et qui seroit de rechef trouvé de vivre en adultère, il en seroit à l'amende de deux fois soixante livres par., et à la troisième fois seroit banny l'espace de sept ans, sous peine de la hart, quant à l'homme, et quant à la femme selon qu'il échet a; que si lesdites personnes étoient insolventes à la première fois pour fournir à l'amende, ils seront puniz criminèlement par fustigation ou autrement à la discrétion du juge. 

[3] Item, lorsque les procédures sont si avancées qu'il ne reste plus rien à faire qu'à les bannir, on les bannirat incessament, et les gens de loy fairont deffence de soutenir ny loger un banny en aucunne manière, à péril de soixante livres par. d'amende à la première fois, de double amende à la seconde fois, et la troiziesme fois à péril d'estre banny; or, afin que personne n'en prétexte cause d'ignorance, tels banniz et vagabonds seront décriez par des criées à la porte de l'église paroissiale de leurs résidences ou de leur demière demeure. 

[4] Item, si tel homme ou femme que ce soit, conversoit avec autre qu'avec le sien ou la sienne, et s'engèreroit d'emmener l'un l'autre et se retireroient de leur compagnie, et s'ils emportoient le bien de l'un l'autre, le dissipoient et le dispersoient, ce seroit sous peine d'estre banny de la seigneurie et châtellenie de Warneton, et en outre du pays et comté de Flandres l'espace de dix ans, au péril de la hart ou autrement, selon l'exigence du cas, à la discrétion du juge. 

 

 

 

 

 

[LII] Van vrauwen tontleedene ofte vercrachtene. 

[1] Item, zo wie eenighe vrauwe ofte dochtere vercrachte jeghens hueren danck ende wille, dat waere up lijf ende goedt, ende ooc ghenomen dat zij tfaict niet en volbrochten, doende daertoe huerlecler uterste debvoir, zoodat bij heurliede niet achterbleven en waere, dat waere up corporele peyne alsboven; diesghelicke zullen ghepuniert zijn alle medepleghers assestentie, huulpe, raedt ofte da[e]t, daertoe gheghegheven hebbende. 

[2] Item, zo wat man a bevonden waere uutleet hebbende eene ghehuwde vrauwe, a. man, B; maen, A. 38 levende also beede tsamen in overspele, dat waere voor deerste reyse, up de boete van LX lb. par., ende zoo wie ande[r]waerf bevonden [wort] boven de voornoemde peyne in overspele levende, dat waere up de boete van twe waerf LX lb., ende voor de derde reyse dat waere up den ban van VII jaeren, den man up de galghe ende vra[u]we up de put; ende indien de voornoemde persoone voor deerste reyse niet solvent en waere de voorseide peyne te beta- lene, zo zullen zij ghepugniert werden criminelick bij gheesselen ofte andere ter discretie van den juge. 

[3] Item, als ymandt zoo verre betrocken es te wette datter niet en rest dan bannen, men zal hem bannen zonder verdrach, ende zullen de wetten verbieden dat men niemandt ghebannen en sustinere noch en herberghe, ter eenighe manieren, up peyne van LX lb. par. voor deerste reyse, ende voor de twede reyse dobbel boete, ende de derde reyse up den ban; ende ten ende dat niemant en pretendere ignorantie, werden zulcke bannen ende vagabonden utgheropen in de prochiekercken daeronder zulcke residerende zijn ofte laest waeren. 

[4] Item, zoo wat man ofte vra[u]we converserde met andere dan met hueren ghesel- schepe, dan metten zijnnen, ende hemlieden vervorderde elck anderen wech te leedene ende vervremdene van hueren gheselscepe, toedien tgoedt van den eenen ofte van den ande- ren met te draghene, te deciperene ende verterene dat waere up thien jaeren ghebannen uuter herlichede ende caesselrie van Wastene, ende voort uuten lande ende grafscepe van Vlandren, den termyn van thien jaeren, den man up de galghe, ende de vrauwe up de put, ofte andersins naer dexigentie ende bevindt van der zaeke, ter discretie van den juge. 

[LIII] D'emmener ou de forcer l'enfant de quelqu'un. Item, celuy qui emmène un enfant femelle, ou estoit cause que cela se fairoit, l'enfant estante en tutèle ou au pouvoir de père ou de mère, et qu'il l'épouse contre le bon gré et volonté du père ou de la mère ou des plus proches parens ou aliez, ce seroit à soixante florins carolus d'amende à la charge du principal, tout florin à quarante sols par. pièce, et de trente semblables florins contre les complices, et d'estre puniz arbitrairement à la discré- tion du juge. 

 

 

[LIII] Van ymandt kindt te ontledene ofte ontscakene Item, zoo wie een man wijselick kindt ontleede verliste ofte daer of cause waere tzelve te doene invoochdien zynde ofte in bedwanghe van vader ofte moeder ende daer mede betrocke in huwelicke jeghens den danck ende versitte van vadere ofte moedere ofte de naersten vrienden ende maeghen dat waren de principalen up de boete van LX keysers gul- denen van XL gr. stic ende de behulpers elck XXX ghelicke gueldenen ende voort arbitra- lick ghepugniert tzijne ter disscretie van der wet. 

 

[LIV] D'arretter bans de mariage. Item, si un homme, femme ou fille s'opposait aux bans du mariage de quelqu'un, et ne sçavoit pas vérifier compètement là où il appertient, mais qu'il en descheut ou en fut deffail- lant, il en seroit à l'amende de quarante florins carolus, moitié au proffit du seigneur où le cas arrive, et l'autre moitié au proffit des communs pauvres du même lieu, et d'en être puny arbitrairement; que si l'opposant n'estoit pas suffisant d'en payer l'amende, il en serat puny au corps à l'arbitrage du juge. a. selon qu'il échet: corrigé de: d'estre des mesme, dit en thiois : op pijne van den put. En note: Pour mémoire que par ces dictions flamendes « put ende galghe » on entend: pouvoir d'haute, moyenne et basse justice. 

 

[LIV] Van te zeggene jeghens bannen van huwelicken. Item, wat man, vra[u]we ofte dochtere zeyde jeghens imans ban van huwelicke ende niet soffisantelick conste doen blijcken, daert behoert, waer dies teviele ofte achterbleve, dat waere up de peyne van XL keysers guldenen, deen helt ten proffijte van den heere, onder wien dat ghebuert, ende dander heelt den ghemenen aermen van de prochie, onder wyen dat ghebuert, ende andersins aerbitralic ghepugniert tzijne; ende indien wient ghebuerde niet soffisandt en waere om de peyne te betalene, dat hij int lichaem ghepugniert wert, ter disscretie van den juge. a. lichaem, A; slichten, B.  40 

 

 

[LV] De la poursuite des larcins. Item, celuy qui prend quelque chose qui luy est volée ou soustraite, de quelle manière que ce soit, il la pourra poursuivre et la chercher avec le seigneur ou ses sergeans, deux échevins présens, ou deux voisins et manans du village, sans mesprendre; et où tel se trouve, il se sequestre entre les mains des gens de loy du lieu, où il est trouvé, au droit d'un chacun. 

 

 

 

[LV] Van gestolen goede te verwolghen. Item, zoo wie dat goedt verliest, ghestolen ofte ontvrempt wert, hoedat zij, dat hij dat zal moghen vervolghen ende zoucken metten heere ofte zijne dienaers, present twe scepenen ofte twe ghebuers ende inwonende van der prochie, zonderlinghe daer suspitie es, zonder begrip, ende dat zulck, alst achterhaelt ofte bevonden wert, bewaert tzijne bij maniere van sequestre in de handen van der wet, onder wien dat ghevonden wert, telcx rechte. 

 

[LVI] D'imposer larcin à autruhuy ou de l'injurier. 

[1] Item, celuy qui impose larcin à quelqu'un, ou crioit sur luy à voleur, sorcier, sorcière, ou luy fit des autres opprobres injurieuses confusément, et traitoit des mots infâmes, de quelle manière que ce soit, si partie en portoit plaintes, l'injuriant en seroit à dix livres par. d'amende au proffit du seigneur, et à semblables dix livres par. au proffit de celuy sur qui l'injuriant aurat proféré les injures, et en outre arbitrairement corrigé. 

[2] Item, celuy qui sème des inimitiez et des étrives à son voisin, est à l'amende de trois livres par., et de plus à correction arbitraire des gens de loy, selon qu'il échet, ou autre- ment à leur discrétion. 

 

 

[LVI] Van andere diefte an te zegghene ofte ingurierene. 

[1] Item, zoo wie andere di[e]fte anzeght ofte up hem riepen dief, toverare, toeverrexe ofte ander injurieuse, confuselicke verwyttinghe ende infame woorden, in wat manieren dat zij, ende hij bevonden waere dat ghedaen ofte ghezeyt hebbende ende partie hem dies beclachde, dats up thien ponden jeghens den heere, ende X lb. par. jeghens dengonnen up wyen de ingurie gheroupen ofte ghezeyt wert, ende voort arbitralicke ghepugniert te zijne. 

[2] Item. zo wye stridinghe ofte abrascip maect jeghen zijn ghebueren, es up de boete van III lb. par., ende voort ter correctie van der wet, naer de gheleghenthede van der zaecke, bij uutzegghene ofte andersins thuerer discretie. 

 

[LVII] De faire playd de bourg, de demy-an en demy-an. 

[1] Item, que tous les ans que le my-aoust est passé, les playds généreux estant publiez et ouverts, tout tenanciers, agez de quinze et en-desouz les soixante ans, sont obligez d'y venir à temps et heure avant midy pour donner leurs dépositions touchant ce dont ils doivent déposer aux interrogats forméz de la part du seigneur, à péril de trois livres par. d'amende. 

[2] Item, que tout vassal, ayant des tenanciers est semblablement obligé d'en user à péril de trois livres par. d'amende au proffit du souverain, et néaumoins faire des playds généreux. 

 

 

 

[LVII] Van ougstwaerheden te houden jaerlicx. 

[1] Item, dat alle jaere van dat halfougst gheleden es, de ougstwaerhede bedinct ende gheboden zijnde, dat elck laet boven den XV jaeren ende onder den LX jaeren, elck onder de jurisdictie daer hij woonachtich es, ghehouden werden te commen ter voorseide waer- heyde, in tijden ende willen, voor de noene, omme te doene van hueren dispositien, dat zij sculdich van doene up de vraghe die hemlieden van sheerenweghe ghedaen wert, up de boete van III lb. par. 

[2] Item, dat elck vassal hebbende laeten onder hem, jaerlicx van ghelicken wet ghe- houden te doene, up te boetene III lb. par. jeghens zijnnen souveraine heere, ende nietmyn de waerhiet te houden. 

[LVIII] D'accuser à faux. 

[1] Item, celui qui seroit trouvé aller déposer à la requeste du seigneur ou de partie, et étoit attaint de faul serment ayant accusé à faux, et que cela serait trouvé ainsy par les éche- vins, ce seroit à peine d'estre battu de verges, échafoté et marqué à la joue ou autrement, et d'étre perpétuelement tenu à perjure, et en outre de réparer entièrement à la discrétion du juge le dommage que la partie intéressé en aurat souffert, bien entendu que si quelqu'un 43 estant puny criminèlement au moyen de telle fausse acussation, tel faul témoin subiroit un supplice semblable à celuy dont l'accusé auroit été puny, si l'acussation n'auroit pas été fausse. 

[2] Item, telle personne ayant fait ses exoines, en qualité d'accusé à mauvaise foy, les témoins qui l'auroient accusé faussement, seront abandonnez pour les gens de loy au bailly pour par luy être procédé à leur charge, ainsy qu'il trouverat convenir selon leurs démérites, et nul officier n'en pourra composer. 

 

 

 

[LVIII] Van valsschen bedraghene. 

[1] Item, zoo wie bevonden wert ten orcontschepe gaende, ten versoucke van den heere ofte van partie, ende achterghehaelt wert met valschen eede ymende bedreghen hebbende, ende dat bij schepenen bevonden waere, dat waere up de peijne van gheghesselt, ghescavoteirt tzijne, gheteeckent in zijnnen kake b ofte andersins, eewelick meneedich ghehouden tzijne, a. LX, A; vichtich, B. - b. kake, A; saecke, B. 42  ende voort de scade die de ghequetste partie daeromme hebben zoude, gheheel up te rech- tene, ter ordonnantien van der wet, wel verstande, indien eenich persoon up zulck valsch bedraghen criminelick ofte capitalic ghepugniert waere. dat [de] valsche orconden van ghe- licken ghepugniert werden. 

[2] Item, zulcken persoon zijn onscult ghedaen hebbende, als met quader cause bedra- ghen zijnde, de orconden die met valscher causen den  [selven] belast zouden hebben, bij [sullen] den wethouders den balliu overgheven zijn, omme bij hem daerup te procederen, alsoo hij te rade vinden zal, naer huerlieden mesdat ende verdienste, ende en zal ghen officier hueraf moghen composeren. 

 

[LIX] De frapper sur le bassin et faire des commotions de nuit. 

[1] Item, quiconque, et chez qui, et où que ce soit en cette seigneurie et châtellenie, frappe de nuit, aprez soleil couché, sur des bassins, chaudrons ou sur des autres instrumens donnans son et causans du tumulte, sans avoir sujet raisonable à le faire, et s'il n'en sçait pas faire apparoire légitimement, il en serat à l'amende de dix florins carolus, et de jour à cinq florins carolus, tous carolus de quarante sol pièce. 

[2] Item, celuy qui sera trouvé estre la cause que l'on a frappé le bassin ou autres instrumens déclarez cy-dessus, si c'est de nuit, il serat à l'amende de soixante livres par., et de jour à l'amende de vingt livres par. 

 

 

 

[LIX] Van becken te slaene ende berorte te makene bij nachte. 

[1] Item, zoo wie ende wat persoon te royns huuse ende wonste binnen dese herlic- hede ende casselrie becken, ketele ofte met andere instrumenten daerup te slaene, ghe- luytende beroerte ghevende wert bij nachte, naer de zonne, zonder daertoe eynighe redelicke cause thebhene, ende danof ghen wettelic betooch doen en caen, zal boeten X carolus guldene, ende bij daghe V carolus gulden, elc van XL groete styc. 

[2] Item, ende zo wie bevonden werdt cause tzijne van slane van den voorseiden beckene ende anderen instrumenten, boven verclaert, dat dengonnen up wien men tvoor- noemde becken slaen zal bij nachte, zal boeten LX lb. par., ende bij daghe XX lb. par. 

 

[LX] De ceux qui se marient. Item, si un homme ou une femme, qui étoit marié avant que d'avoir fait partage et les oeuvres de loy judiciairement avec ses héritiers, et en passé quitance judiciaire, il en serat à l'amende de dix livres par., et néaumoins obligé de partager et de faire les oeuvres de loy et les descharge tant que pour suffire. 

 

 

[LX] Van dengonnen die hemlieden betrecken te huwelicke. Item, zoo wat man ofte wijf die ghehuwet waere, eer hij wettelic verhalmde ende ver- deeld waere van zijnen aldinghen, ende wettelijcke quitsceldinghe ghedaen hadde, zal boeten X lb. par., ende nietmin ghehouden zijn te verhalmen, verdeelen ende quitsceldinghe te doene als om ghenoughen. 

 

[LXI] Des devoirs judiciaires d'un survivant. 

[1] Item, que tout veuf ou veuve sont tenuz dans cette seigneurie et châtellenie de rapporter leur maison mortuaire aux bailly et eschevins dont elle ressorte, et ce endéans la quinzaine aprez le trezpas du predécédé, et d'établir alors des tuteurs et des partageurs à la présence des gens de loy, afin de partager dans la même maison mortuaire à la conservation du droit d'un chacun; et endéans la quarantaine ensuivante le partage, les tuteurs doivent apporter l'état de tous les biens pardevant les gens de loy où il appertiendrat, et en doivent passer descharge judiciaire, à péril de trois livres par. d'amende et ce néaumoins seront contrains par voye de justice à fair leur devoir. 

[2] Item, où il n'y a survivant ny survivante à une maison mortuaire, les héritiers 45 de la même maison mortuaire sont tenus de la rapporter à loy compétente endéans semblable quinzaine à péril de semblable amende, selon qu'est porté par l'article précédent, et il doit servir de l'état de biens à loy endéans quarante jours, comme dessus. 

[3] Item, que nul bailly ny gent de loy, ny aucuns autres partageurs n'établiront ny recevront personne à prester serment dans une maison mortuaire, ne soit que les personnes demeurent dans la chastellenie sous la seigneurie ressortissante de Warneton, ou pour le moins dans le district du serment de la même chastellenie, et aussy que d'entre eux un sçache lire et écrire, à péril de trois livres par. d'amende à forfaire par chacun partageur et que le partage serat de non valeur. 

 

[LXI] Van doothalmen. 

[1] Item, dat elck wedeware ofte wedewe, binnen deze herlichede ende casselrie, ghehou- den werden huerlieder sterfhuus over te bringhene den balliu ende scepenen, onder wien tzelve ghebuert, ende dat binnen XIIII daghen naerdat man ende wijf overleden werden, ende alsdanne voochden creëren ende delslieden kiesen, ter presentie van der wet, omme int zelve sterfhuus te verdeelen, ter bewarenesse van elcken; ende binnen XL daghen daer- naer den deel bij den vochden overbringhen van den ghehelen goede voor de wetten, daert behooren zal, ende wettelicke quitsceldinghe daerof te doene, up de boete van III lb. par., ende nietmin hemlieden te bedwijnghene bij justitien huerlieder devoier te doene. 

[2] Item, ende als van den sterfhuuse daer ghen wedeware nochte ghen wedewe en 44 blift, dat de hoirs van dien sterfhuuse ghehouden werden tzelve over te bringhene voor de wetten daert behooren zal, up ghelicken peyne ende alsoo int voorgaende article verclaerst staet, ende daemaer hemlieden reghlen ten verdeele ende over te bringhene binnen XL daghen, up de boete als vooren. 

[3] Item, dat ghen balliu noch wetten noch andere enighe deelslieden en stellen noch in eede commiteren zullen in eenighe sterfhuusen, zij en zijn wonachtich binnen der voomoemde casselrie, ende onder de herlickhede resorterende Wastene, ofte ten mynsten in eede van den zelven casselrie, ende ooc dat een van hemlieden can lesen ende scriven, ende dat up de boete van III lb. par. bij elcken delsman te verbuerene ende den del van onwerden. 

[LXII] De rapporter les biens pupillairs à loy. 

[1] Item, que tous les tuteurs des mineurs sont obligez de rapporter à loy tous les biens de leurs mineurs au registre endéans les quarante jours aprez qu'ils aurons presté serment; or, s'il arrive que quelque tuteur termine vie par trépas, le tuteur superstite serat obligé de venir pardevant ceux de la loy endéans la quarantaine du trespas, et d'y donner connais- sance du trépas de son compagnon, afin qu'un autre soit estably, jointement luy, à la place du deffunct, à péril de trois livres par. d'amende; et soit il que les tuteurs soient manans ou forains, ils sont obligez de donner caution des biens qu'ils auront entre les mains apper- tenans au mineur, en tous temps qu'il semble bon à ceux de la loy. 

[2] Item, si on ne trouvait pas des gens qui sont parens aux mineurs dedans la juridic- tion du seigneur où les mineurs sont constituez en tutèle, en ce cas là les seigneurs vassaux et héritiers des fiefs contraindront des autres parens ou aliez demeurant dans l'étendue des judicatures, qui sont de la même chastellenie, à estre tuteurs, au deffaut de quoy le seigneur suserain, à sçavoir, les bailly et échevin du Bas Warneton, et ce sans dilay; que s'il n'y en ait aucun parent ou alié à trouver, les bailly ou gens de loy du lieu, où les orphelins ont été constituez en tutèle, peuvent contraindre quelques personnes notables, qu'ils estiment être ies plus propres et capables à cet effet, et telles personnes sont tenues d'emprendre la tutèle et d'en faire la fonction à péril de correction arbitraire. 

 

 

[LXII] Van der weesen goede over te bringhene. 

[1] Item, dat alle voochden van weesen ghehouden werden over te bringhen alle tgoedt van hueren weezen, binnen VL daghen naerdat zij eed ghedaen zullen hebben, ten weezeboucke, ende nietmin ghehouden tzelve goed over te bringhen; ende indien dat er eenich van de voochden dezer werelt overleden, den anderen voocht zal ghehouden zijn binnen XL daghen te comene bij der wet, ende aldaer te kennen gheven toverlijden van zijnnen medevoocht, omme alsdaen een ander voocht met hem ghestelt te zijnne, up de boet van III lb. par.; ende weder zij inwonende ofte afzijtende zijn, dat zij ghehouden werden zeeker te doene van den goeden dat zij onder hemlieden hebben zullen, den wezen toebehoorende, tallen lijde, alst de wet goed ende redelick dincken zal. 

[2] Item, ende indien men ghe[e]n vriende en vonde de weesen bestaende, onder den heere onder wien datse verweest staen, in dat gheval zo zullen die heeren vassalen ende leen- houdere ander vrinden ofte maghen onder hemlieden wonende binnen der voorseide casselrie, bedwinghen voochden tzijne, bij ghebrecke van dien, den souverain heere, te wetene, balliu ende scepenen van Wastene-buuten ende zonder verdrach; ende indiender ghen vrienden ofte maghen vindelijck waren, zoo zullen balliu ende wetten, onderwien de wezen verweest werden, moghen bedwinghen eenighe notable persoonen die hemlieden dincken bequamst ende idonst daertoe dochten, ende zulcke persoone werden ghehouden de voochdy an te weer- dene ende bedienene up arbitraire correctie. 

 

[LXIII] D'émanciper des mineurs. 

[1] Item, que l'on n'émanciperat aucuns mineurs, soient ils fils ou filles à l'âge de vingt ans, ne fut qu'ils se comportassent très bien, et que les tuteurs, parens et aliez vinçent et comparussent pardevant ceux de la loy et certifiassent, qu'il est assez prude pour se gouverner et se conduire, alors on leur accorde l'usufruit de leurs biens. 

[2] Item, arrivant qu'étans hors de la tutèle et mariez, ils estoient trouvez notoire- 47 ment prodigues, et partant qu'ils disipent et bradent leurs biens mal à propos, on pourroit mettre telles personnes en curatèle jusques au rappel fait par la justice. 

[3] Item, lorsqu'il échet une succession aux orphelins pardessus celles de leur père et mère, les tuteurs sont obligez à les rapporter aussy à loy, et de les faire enregistrer à péril de dix livres parisis d'amende. 

 

 

 

 

[LXIII] Van weesen thuere goede te doene. 

[1] Item, dat men ghen weeze thueren goede doen en zal, tzij zone ofte dochtere, ten twintich jaeren, tenwaere dat se hem ten huelicke betrocken, ende ooc dat de voochden, vrinden ende maghen quamen bij der wet ende sertifierden dat zij vroet ghenoch waeren om hemlieden te regierene ende bestieren, dat zij alsdan thuerlieder bladinghe ghedaen werden, zonder mer, totdat zij ter voorseide onde commen zijn. 

[2] Item, ende alwaert zoo dat zij uut voochden waeren ende gheh[u]wet, ende zij 46 bevonden waeren notoirlic prodigue, ende bij dien huerlieder goed discipirden ende qualick overdeden, men zal zulcke persoonen moghen stellen in curatele toten wederroupene van der justicie. 

[3] Item, indien eenighe weeze enich vraemgoet toequame ende verstorve, boven huer- lider eerste verstervenesse, dat worden de voochden ghehouden over te bringhen te weese- boucke, binnen XL daghen naer de versterfte, up de boete van X lb. par. 

 

[LXIV] De deniers pupillaires.

Item, que nul tuteurs pourons garder dans leurs coffres les deniers pupillaires plus longtemps de quarante jours, sans en faire employ au denier seize tout au plus tard, sur bone suffisante caution personnele, ou pour en acheter d'autres au proffit de leurs orphelins, le tout à l'avis du seigneur et des gens de loy du lieu où ils sont créez tuteurs, et ce à péril de dix livres par. d'amende et de réparer les intérestz que les orphelins en auroit souffertz. 

 

[LXIV] Van weeseghelde. 

[1] Item, dat ghene voochden van weesen enighe weeseghelt onder hemlieden en hou- den, langher dan XL daghen, zijnne ghevendt uute, de weeseghelde niet hoegher dan pen- ningh XVI up goede, souffisante, persoonelen zeeker, ofte ander goed daermede copen ten mesten proffijte van hueren wezen, ende al bij advyse van den heere ende wet, waeronder die verweesden staen, ende dat up de peyne van thien ponden, ende den wezen te reparerene van interrest, ter cause dien ghedoocht hebbende. 

 

[LXV] De debtes et amende concernantes lesdits orphelins. Item, que nul orphelins ny enfans ayans père et mère, n'estans émancipez ou qui sont en curatèle, ne pourront faire aucun train de marchandise, contracter debtes ny des obli- gations à leur préjudice, tandis qu'ils sont en minorité, car tels contracts et obligations seroient de non valeur, et leurs fiefs en seroient examps, ne soit que tels contracts ou mar- chandises tendissent grandement au proffit des orphelins et qu'ils fussent aggréez par les tuteurs; aussy tels enfans ne forfairont aucune amende vers le seigneur ny vers l'amman ny autres officiers pour quelque cause civile; mais, si quelqu'un voulut redemander quelque chose à leur charge, il pourroit au sujet de la même debte faire donner assignation les tuteurs des orphelins, pardevant les gens de loy, et personne ne pourrat prester de l'argent aux dits orphelins à péril de confiscation du même argent [p]resté, ne fut que tel prêt fut minuté pour payer écolage et chose semblables, et qu'ils apparut à suffire. 

 

 

 

[LXV] Van scult ende boeten den voornoemde weesen angande. Item, dat ghene weesen, noch ghene kinderen [van] vadere ende moeder ghemancipiert zijnde, ofte die in curatele zijn, ghene coopmanschepen, sculden noch verbanden macken moghen thuerlieder prejuditie, alsoolanghe als zij in dien staet zijn, want tzoude van onwer- den [zijn] ende huerlieder goedt zoude daerof onghehouden bliven, ten waere dat zulcke contracten ofte copmanschepen, ghedaen bij den weese, grootelicx thueren proffijte waere. ende dat gheagreert bij den voochden; ende diesghelicken ne zullen zulcke kinderen gheene boete verbueren jeghen den heere noch jeghen den amman ofte andere officiers om eenyghe sculdelicke zacken, maer zo wie hem eenyghe sculd heeschen weille, die zal daerof moghen te wetten porren de voochden van der weesen; ende en zal niemandt de voornoemde weesen moghen leenen eenych ghelt up de verbuerte van denzelven ghelde gheleent, ten waere dat zulcke leenninghe bekent waere uut nootsackelicheede, als alimen- tatie, clederen, leerghelt ende dierghelicke, ende danof sofficantelick blecke. 

[LXVI] Du gouverne des enfans qui ont père et mère. Item, que père et mère auront le gouveme de leurs enfans orphelins, l'administration et le proffit de leurs biens tels qu'ils sont, grands ou petits, tandis que les mêmes orphelins seront en tutèle, mais ils sont obligez de donner bonne et suffisante caution aux tuteurs des orphelins avec les personnes des tenanciers assez solvens, tant pour ce qui regarde la gouverne des mêmes enfans, que de tenir et de leur rendre leurs biens en bon état, lorsqu'ils seront parvenuz à l'âge de majorité, de telle manière qu'il convient selon l'ancienne coutume; que s'il arrive dans la suite des temps, qu'aux mesmes enfans escheusse encore quelque biens 49 entre les mains de leurs tuteurs, si les biens en eux dévouluz premièrement estoient si peu considérables, que lesdits orphelins ne sçauroient pas être tenuz sur iceux selon leur convenan- ce, en tel cas lesdits père et mère seront plus amplement pourveuz des biens dernièrement écheuz, à la discrétion et ordonnance du juge, et les mêmes père et mère sont obligez de faire allez leurs mesmes enfans à l'école et de leur faire apprendre un stil selon leur capacité et convenance, à péril de correction à la discrétion des gens de la loy. 

 

 

 

 

 

 

[LXVI] Van houdennesse van kinderen die vadere ofte moedere hebben. Item, dat vadere ofte moedere van huuren weeseckinderen hebben zullen de houde- nesse, handelinghe ende proffijte pan huueren kinderen goede, zulck als die zijn grooet ofte cleene, zonder van den b bladinghe ofte vervallen van dien eeneghe reckeninghe ofte beta- linghe te doene. Alsoe langhe als dezelve kinderen in voochdien weesen zullen, werden zij ghehouden dies goede souffissante zeker te d oene den voochden van denzelven weesen, met laeten ghenoch solvent , alsoowel van der houdernesse van denzelven kinderen als van huerlieder goede in state te houdene ende te leverrene, ter bejaerthede van denzelven a. uut, B; int, A. - b. van den, B; andel, A. - c. ghenoch solvent, A; gheresolveert, B. - d. bejaerthede, B; bewaerthede, A.  48 kinderen, in zulcker manieren als daertoe diendt naer doude costume; ende waert bij alsoo dat daemaer de voorseide kinderen eenich goed verstorve, dat de goedinghen commen zullen in de handen van huerlieder voochden ten proffijte van dezelve weesen, ten waere dat goed eerst verstorven zijnde zoo cleene dat de voorseide weesen niet ghehouden en mochte wesen naer huere betamte, in dat ghewal zullen de voorseide vadere ofte moedere mer ofte breder voorsien woorden van den lasten verstorven goede ter discretie ende ordonnantie van de wet; ende werden de vo orseide vadere ofte moedere ghehouden dezelve huerlieder kindere ter scole te doen gane, neringhe ofte ambachten te leren, naer huerlieder faculteit ende betamte, up correctie ter disc retie van scepenen. 

 

[LXVII] Des gens de loy qui connaissent des maisons mortuaires. Item, que tous gens de loy des seigneuries, dépendantes du château et bourg de Warneton, et en ressortissantes médiatement, qui ont pouvoir d'enregistrer les biens des orphelins [tiennent registre des orphelins] selon la coutume usitée par les eschevins du Bas Warneton, et à tels fraiz et sallaires, qu'il s'est pratiqué de tous tems, et ainsy qu'il sera déclaré cy-aprez, à péril de dix livres par. d'amende, à la charge des bailly et eschevins qui sont en demeure de ce faire, icelle amende au proffit de leur seigneur. 

 

[LXVII] Van wetten, die weesebouck hebben ende vermoghen. Item, dat alle de wetten vander heerlichede, dependerende van den Castele ende buerch van Wastene ende daer mediatelicken ofte immediatelicken resorteren, die weesebouck ver- moghen, dat zij houden zullen eenen weesebouck naer de costumme gheuseert bij scepenen van Wastene-buuten, ende ten zulcken costen ende solaris als van ouden tijden gheuseert ende bij dezen hiemaer verclaert wert, up de boete van X lb. par., ten laste van den balliu ende scepenen die danof in faulte werden, ten proffijte van huerlieder souverain heere. 

[LXVIII] De vendre charge. Item, quiconque vend ou charge quelques terres, et ne donne pas à connoitre les charges, dont elles étoient affectées, ou qui charge les biens d'autruhuy contre le bon gré du proprié- taire, forfait soixante livres par.; si quelqu'un s'en rende plaintif, de laquelle amende le complaignant a dix livres par. et le seigneur cinquante livres par., et doit tenir prison tant qu'il ait contenté partie de son indemnité, ne soit que ce fussent des rentes ou des réaliza- tions obscurément deues, que l'on n'a pas payé de dix ans endeça. 

[LXVIII] Van lande te vercoopene. Item, wie dat eenich landt vercoopt of besedt ende niet en gheeft te kennen tlast datter van te vooren up es, ofte ander lieden grondt belaest jeghens den danck van dien erfachtegen, verbuert LX lb. par., up dats hem yement beclaechde, den ilaeghere X lb. par. ende den heere L ponden par., ende in vanghenesse te blivene totter tijt toe dat hij jeghens paertie ghenouch ghedaen heeft van der gaerandsupen, tenwaere dat verdonckerde rente ofte beset waere, die men byn thien jaeren niet ghegolden en heeft. 

 

[LXIX] De deshériter et d'adhériter pardevant échevins. 

[1] Item, lorsque l'on vend des terres, on doit venir au greffe des saisines avec le con- tract endéans la quinzaine ou au premier jour des playds ensuivant la date de la vente, et que personne n'en prenne saisine ou adhéritance, si ce n'est à la présence du bailly et cinc esche- vins, jointement le commis signant, pardevant les échevins du Bas Warneton; comme aussy sous les juridictions de tous les vassaux, du reste de quatre eschevins pour le moins, qui en donneront connaissance à un cinquiesme; que si l'héritage vient du cotté de la femme, ou qu'elle a coopéré à l'acheter, en tel cas elle y doit consentir, et semblablement en cas d'oppi- 51 gnoration des terres, et ce endéans la huitaisne ensuivante, à péril de nullité de la saisine et de dix livres par. d'amende, si tant est que l'achap monte à vingt quatre livres au plus, bien enten- du que celuy qui récèle que l'héritage est venu du cotté de sa femme ou qu'elle avait aydé à l'acheter, il en seroit à l'amende de soixante livres par., la saisine et l'oppignoration de nulle valeur. 

[2] Item, celuy qui dans la châtellenie de Warneton devient propriétaire en quelle manière que ce soit, est tenu de raporter le même héritage au registre endéans les six semaines aprez l'adhéritance, là où il doit ren te seigneuriale à péril de trois livres par. d'amende, et ce néaumoins le doit rapporter et faire les devoirs judiciairs prez du receveur, gens de loy commis par le seigneur et autres qu'il appertiendrat, à péril de pareil amende. 

[3] Item, si quelqu'un rend le fond d'un héritage à son frère ou à sa soeur, le frère ou la soeur de l'acheteur ou de l'acheteuse aurat part aussy dans le mesme marcher, s'il luy plaist, en faisant à quoy il est obligé, et afin qu'il y ait part aussy, il doit le venir déclarer endéans les quarante jours de l'échéance. 

 

[LXIX] Van tonterfene ende halmene voor scepenen. 

[1] Item, wanneer dat coop van lande gheschiet, dat men metten coope te halme comme binnen XIIII daghen ofte ten naersten dinghedaghe naer de voornoemde coop, ende dat niemandt gheen halm noch gfifte ontfanghen tenzij presendt den balliu, vijf scepenen ende den gheswooren clerck, voor scepenen van Wastene-buuten; ende voorts onder alle vassalen, emmers ten minsten vier scepenen, ende [den] vijfsten absendt, de kennesse gheven zullen; ende es derfve commende van swifs weghe, ofte dat zoe heeft die helpen coopen, zoo moedt zoe ooc huer consent daertoe doen, ende inschelicx in de belastinghe a. commen : annemen, A; can nemen, B. 50 van dien, ende dat binnen VIII daghen daernaer, up den halm van onwerden, ende dat up de boete van thien pondt parasis, indien den coop bedracht XXIIII lb. of daerboven, ende onder, III lb. p., wel verstande die versweghe dat derfen commen waere van zijn wijfs weghe of hadde helpen coopen, dat ware up de boete van LX lb. par., ende halm ofte belastinghe van onwerden. 

[2] Item, zoo wat persoon erfachtig bedien zal binnen der casselrie van Wastene, in wat manieren dat zij, werdt gehouden binnen VI weken naer dervynghe tzelve landt te boucke te bringhene, daert heerelicke rente gheldt, up de peyne van III lb. par., ende niet- mijn over te bringhene, ende devoir te doene bij den ontfanghers van sheeren aldincksce- pen ende ander diet behooren zal. 

[3] Item, zoowie eynighe grondt van erfven vercoopt zijnen broeder ofte suster van den vercoopere ofte vercoopeghe medecoop hebben [de ?] van denzelven coop, indient hem belieft, ende doende dat hij sculdich es van doene, ende ock updat hij medecoop hebben wille, moet commen vercla[er]sen binnen XL daghen naer derfvenesse. 

 

 

[LXX] Des ratraits lignagers. 

[1] Item, que toute personne estant parent au troisième degré ou autre plus bas, à quelqu'un, qui vend des terres à un plus proche parent de sa cotté et ligne, que n'est l'acheteur, il pourra ratraire le marchet, quoyque l'héritage ne vienne pas du cotté de celuy, qui le ratrait, sauf que, s'il venoit quelqu'un qui estoit parens au vendeur du mesme cotté, dont le même héritage vient, le ratraict luy serat adjugé préférablement à tous autres parens, nonobstant le cotté dont il est venu. 

[2] Item, là où il se vende une partie de terre, sur laquelle il y a des cathels, considérant et maintenant qu'ils ne s'en peuvent abbatre n'y en transporter aucuns avant que le terme de la calenge du ratrait ne soit écoulé, il est ordonné aussy que le calangeur aurat aussy par le ratrait droit aux catels également comme aux terres. 

 

 

 

 

[LXX] Van lande te callengieren bij naerschede. 

[1] Item dat elck persoon, maer zijnde ten derden ofte naerderen graede van ymandt, die tland vercoopt binnen der casselrie eenyghe persoonen den coopre niet zoonaer bestaen- de van zibben als den coopre, zal mueghen de naerhede hebben van den coope, nietjeghen- staende dat derfve niet ghedescendeert en zij van der zijde van dengonnen die de naerhede calengiert, behoudens emmers quamer eeneghe die bestonde den vercoopere van derzelver zijde, daeruute dezelve erfve quame, dat die de naerschede hebben zal voor alle andere maeghen niet bestaende van der zijde danof derfve commen es. 

[2] Item, daer eenighe erfve vercoocht wert, daer catheilen upstaen, considererende dat men houdt ende mainteneert dat men gheen catheilen vellen en mach noch transmueren voor den tijt van den calange van naerhede uut es, zoo es gheordonneert dat de calengierder alzoowel hebben zal de naerhede van de cathelen als van der erve. 

 

[LXXI] Comment un tenancier aurat le ratrait. 

[1] Item, que tout tenancier de la châtellenie de Warneton aurat ratrait tant des terres qui sont vendues dans l'étendue de la châtellenie par quelque étranger ou forain de la même châtellenie, bien entendu si l'acheteur n'est pas parent ny alié au vendeur; de même tout tenancier pourra rattraire fond d'héritage estant au commun et par indivis avec luy ou dans lequel il a des terres enclavées, cotté et ligne tousjours préférable, pourveu que tel ratrait soit calengé en temps et heure, et que le ratraiant fasse à cet effect ce à quoy il est obligé. 

[2] Plus, si quelqu'un prétend de ratraire des terres, pour avoir des terres voisines à celles qui sont vendues en un marchet gysantes sous diverses seigneuries, il doit prendre ratrait si bien de l'un que de l'autre, à péril que le tout serat de non valeur.  53 

[3] Item, que tous un chacun est admissibles à calenger quelque terre à titre de ratrait, pourveu que le ratraiant affirme par serment solemnel que c'est pour luy mesme et point pour autruhuy, et qu'il en prenne luy même l'adhéritance bien et léalement, pour son usage sans aucunne fraude; et ne pourra payer tel achapt avec des marchandises, ne fut qu'elles soient estimées au préalable par deux hommes suffisans, commis à cet effect par ceux de la loy, pour conserver les droits du calengeur et ceux du seigneur, à péril de la nullité de la saisine. 

[4] [La traduction de cet article manque dans le ms.]. 

 

 

 

 

 

 

[LXXI] Hoedat een laet naerhede hebben zal. 

[1] Item, dat elck laet van der casselrie van Wastene naerhede hebben zal van lande ligghende binnen de voorseide casselrie, dat vercocht zal wezen an eenen vremden ofte afzit- tene van derzelve casselrie, wel verstande dat den coopre nyet anengaet den vercoopre van bloede ofte zibbe, inschelijcx zal elck laet naerhede moeghen hebben van den gronden, erfven met hem ghemeene ende onverdeelt ligghende ofte geïnclaveert, altij[t]s maech ende zibbe vooren gaende, behoudens oock dat zulcke naerhede ghecallengiert zij in tijden ende willen, ende daertoe doet dat hij sculdich es van doene. 

[2] Item, zo wye naerhede van lande hebben wille, al gecocht in eenen coop, ligghende onder diversche heeren, dat hij de naerhede nemen moet alsowel van den eenen als van den anderen, up al van onwerden. a. sheeren, B; scheeren, A. 52 

[3] Item, dat niemandt, wye hij zij, ontfanghelick wert eeneghe grond van erfven te calengierene bij naerhede, tenzij dat den calengierder vervanghe bij eede dat voor hemzelven es ende voor niemant anders, ende zelve in erfve gaende, up de boete van thien ponden par. ende de calangie van onwerden. 

[4] Item, om alle fraude ende arghelist te scuwene, dat alle degonnen die erfachtich werden zullen van eenyghe gronden van erfven binder voorseide casselrie bij coope, dat den coopre ghehouden wert eed te doene solennelick dat de coop goed ende loyal es ende [t]zijnnen behove, zonder eenyghe fraude; ende en zal zulcken coop niet moeghen betaelen met eenyghe ware, tenzij dat die ghepresen zijn bij twe soffisante mannen, ende nietmin die bij der wet daertoe gheordonneert werden ter bewarenesse van den calengiender, up den halm van onwerden ende trecht van den heere. 

 

[LXXII] Encore de ratraits de terres. Item, lorsqu'il se vendent des terres et qu'il ne se fait aucune publication de l'achapt d'icelles par criée d'église, ceux qui ont droit de les ratraire pouront venir endéans an et jour aprez l'adhéritance, en tems et heure en prétendre le ratrait, pourveu faire à l'égarde de l'achat, ce qu'un chacun est obligé de faire; et là où il s'en sont fait des publications par des criées d'église, la calenge se devrat faire endéans la quinzaine de la publication. 

 

 

[LXXII] Noch van naerschede van lande. Item, zo wanneer coop van lande ghebuert, ende van dien coop ghen kerckgheboden ghedaen en zijn, zo zullen degonnen die cause van naerschede hebben, moghen comen bin- nen jare ende daghe naer derfvynghe in tijden ende willen, omme de naerschede te calengie- ren, behoudens van den coope te doene dat elck sculdich es van doene, ende, daerof kerck- gheboden ghedaen zijn[de], zal de calange moeten ghedaen wezen bynnen XV dachen naer kerckghebot. 

 

[LXXIII] Des terres évincées pour rente seigneuriale. 

[1] Item, si désormais quelques terre s'évincent pour des rentes seigneuriales, le seigneur, qui les aurat évincé, aurat à labourer et à defructuer les mesmes terres à son proffit, jusques à ce que le propriétaire veut descharger les mesmes terres, ce qu'il peut faire moyennant purger tous les arrièrages encourruz avec les fraiz judiciaires, et en outre une amende de dix sols par., et en payant et fournissant de plus à quoy portent les mélio- rations des mesmes terres, soit en cathels ou par des fumures y employées, à l'ordonnance des gens de loy, dont elles ressortissent, ou de celuy qui serat commis de leur part à cet effect; et par cette, tout homme irat quit, moyennant payer ce qu'il doit pour ses terres, à quel endroit qu'elles sont situées ou là où que soit, sans que le seigneur soit obligé de rendre compte, rensein et reliqua, pourveu que les propriétaires [viennent] endéans les trente ans aprez ladite éviction; et là où ils ne viennent pas endéans le même terme de trente ans, ils s'en déboutent à perpétuité, et l'évincant serat partant propriétaire des biens évincez, sauf à l'égard des enfans mineurs et des orphelins, ou bien quant au pauvres prennans enseigne (qui sont censez mineurs et orphelins), un an aprez qu'ils on attaint l'âge de majorité et qu'ils sont sortiz de la tutèle, et touchant les expaïsez aprez un an de leur retour au pays, à venir prétendre et reprendre leurs fonds, moyennant faire comme dessus.  55 

[2] Item, lorsque quelque terre est saisie et que la signification en est faite selon qu'il appertient, sous quelque seigneur, faute de payement de rentes, et que le proprié- taire ou le fermier d'icelle y touchait ou en emportait quelques avestures ou du bois, il en seroit à l'amende de trente trois livres par., toutes les fois que celà se farroit, et qu'il en apparut léalement par la déposition de deux gens bons et suffissans, cela serait de valeur aussy bien que s'ils en seroient attrapez sur le fait par le seigneur ou par l'am- man, car ce qui est saisy, demeure saisy tant que le seigneur soit contenté. 

 

 

 

[LXXIII] Van lande afghewonnen van sheeren rente onlosselick. 

[1] Item, zo wat landt afghewonnen zal woorden van sheeren renten van nu vortan, dat den heere die tzelve afghewonnen a zal hebben, zal tvoomoemde landt noten ende ploten tzijnen proffijte totter tijt dat derfachteghe dat landt lossen wille, twelcke hij doen mach, mids betalende alle voorleden achterstellen van renten, wettelicke costen ende voort eene boete van thien scellinghen par., ende mids oock uplegghende alzoveele alst tzelve landt tzij van catheilen ofte vette int landt ghebetert zal zijn, ter ordonnantien van der wet, daert onder gheleghen zij, ofte van dengonnen die zij daertoe ordonneren zullen; ende mids deze, zoo zal elck man ghestaen mids betalene quantiteyt van zijnnen erfve, in zoo wat hoofde dat lycht of zelve hooft zij, zonder dat de heere ghehouden wert reckeninghe, bewijs ende relicke te doene, behoudens dat derfachteghe commen binnen dertich jaeren naer de voorseide afwinninghe, ende daer hij niet en compt binnen dertich jaeren, werden eewelick versteken, ende den afwindere zal bij dien erfachtich wezen int voorseide afghe- wonnen landt, tenzij onbejaerde kinderen, weezen ofte uutlansche lieden, dewelcke werden ghehouden, te wetene, onbejaerde kinderen binnen eenen jaere naerdatse tot hueren jaere ghecommen ende uutvoochdich zijn, ende andere binnen eenen jaere naerdat zij binnen lande ghecommen werden, denzelven grondt te comen heeschen ofte anveerden doen als boven. a. afghewonnen, B; afghenomen, A.  54 

[2] Item, zo wanner dat eenich land ghestelt wert ende de insinuatie ghedaen zoet behooert onder eenyghe heere, om ghebreck van achterstellen van renten, ende den erfvach- teghe ofte pachtere van die [n] eenyghe handelinghe daeran dede ende eenyghe vruchten ofte houdt daerof haelde ofte werde, dat waere up de boet van drie ponden, alsoo dickent alst ghebueren zal, ende dat duechdelicke bleeke bij twe goede soffisante persoonen, dat wert alzoowel van werden, al oft zij bij den heere ofte zijnnen amman daerup ghevanghen waeren, ende tlant ghestelt blivende tot dien heere vernoucht wert. 

 

[LXXIV] De vendre terres baillée à ferme. 

[1] [La traduction de cet article manque dans le ms.]. 

[2] Item, personne ne pourrat achapter quelques terres qu'il a pris endéans l'an, à péril de bail en ferme, à péril de nulité d'un mesme bail, ny aussy des arrentemens des terres. exceptées celles accordées pour trente deux ans. à péril que l'arrentement serat de non valeur. 

 

 

 

 

[LXXIV] Van land te vercoopene dat verpacht staet. 

[1] Item, zoo wie landt verhuert, ende daernaer vercoopt, den pachtere zal zijnnen pacht behouden, indien hijne beghert, ende indien dezelve heure bij den vercoopere ver- sweghen waere, zal daeromme boeten LX lb. par., den heere de twe deelen, ende tderde de parthie. 

[2] Item, ende en zal niemende moghen coopen eenich landt dat hij binnen dien jaere in pachte ghenomen heeft, up de huere ofte pacht van onwerden, noch oock van cheynse van lande uutghegheven XXXII jaeren ofte daerboven binden a drie jaeren, up den cheins van onwerden. 

 

[LXXV] De passer terres à ferme 

[1] Item, si quelqu'un ait pris des terres à tiltre de ferme, il ne poura les bailler, ny partie d'icelles en arrière-ferme, si ce ne soit de la permission et du consentement du propriétaire, ou que le mesme locataire les ait présenté ou propriétaire, en faisant ce à quoy il étoit obligé et que le maitre propriétaire refusoit de les reprendre. 

[2] Item, que désormais tous les baux en ferme commenceront et finiront à la Saint-Remy, que tels fermiers en sortiront à la fin de leur bail avant la Saint-Remy, sans plus pouvoir mettre la main avec des bestes ny autrement en aucune manière, afin que le nouveau fermier sçache entrer en la même cense à la Saint-Remy, à péril de dix livres par. d'amende; que si tel fermier, aprez interdiction à luy faite, s'engéroit à relabourer ou à remettre quelques terres sus, estant hors de bail, le propriétaire mettra la main à ses terres sans faire aucunne récompence, touchant tel labeur et remise sus, au fermier sortant, ne soit que le même fermier auroit repris telle cense du maistre; il en vat de même à l'égard de toutes les terres qui se rendent à ferme à entrer aux my-mars ou may ou à autre terme; tels fermiers se règleront comme dessus, à péril de semblables amendes. 

[3] Item, que désormais aucun fermier ne fasse aucunnes réparations aux manoirs, étables, granges ou à quelques édifices, si ce n'est à l'ordre exprès et du consentement de son maistre, à moin que ce ne soient des réparations, auxquelles les fermiers sont obligez par leur bail ou autrement; mais quant aux autres réparations, pas autrement que par ordre exprès du maistre et en sommant le maistre à cet effect ; que si le maistre en étant sommé et en apparois- sant, il n'y voulusse pas entendre, le fermier peut faire faire les réparations deues et nécessaire, 57 aux fraiz et despens de son maistre, en saison convenable, à péril que la despence ne luy serat pas évaluée en payement, le fermier luy doit apporter les quitances touchant les réparations licites, et il ne peut faire aucuns noeufs ouvrages de son authorité privée. 

 

 

 

[LXXV] Van lande teverhuerene. 

[1] Item, wie eenych landt ghenomen heeft in pachte, dat hij tzelve ofte paertie van dien niet en zal moghen voort verhueren tenzij bij consente van erfachteghe, ten waere dat den pachtere tzelve landt den erfachteghen ghepresenteert hadde over te ghevene, doende dat hij sculdich waere van doene, ende dat refuseerde. 

[2] Item, dat van nu voortaen van alle goedinghen die in pachte ghegheven werden te Baefmesse uutte ende ingaende, dat zulcke pachters hemleden reghelen zullen ten expire- rene van hueren pachte te vertreckene voor de Baefmesse zonder eenyghe handelynghe mer anden landen te doene met beesten noch andersins in ghender maniere ten fijne dat den niwen pachter ter zelver Baefmesse up tgoed commen mach, up de boete van thien ponden par.; ende indien zulck pachtere naer tverboot hem ghedaen, hem verwoordere eenich land te cultiveren ofte bezayene zonder huere, den proprietaris zal nietmin hant slaen an zijnnen grondt zonder den pachtere eenyghe recompence te doene, van zole, zade of laebuere, ten waere dat den zelven pachtere zulck goedt jeghen den erfachteghen ghenomen hadde, inschelijcx van alle goedinghen die in pachte ghegheven werden beghinnende talf maerte, te meye ofte ander termijnen dat zulck paechters hemlieden reghelen zullen, als boven, up ghelijcke peyne. 

[3] Item, dat neghe[e]n pachtere van nu voortan eenyghe reparatie en doe an de huussinghe, stallen, scueren ofte eenyghe edifficien, tenzij bij expresse laste ende consente van zijnnen mester, ten ware reparatie daerinne den pachtere ghehouden es, maer van andere reparatien anders niet dan bij expressen laste van den mestere ende hem daertoe somme- a. binden : vinden, A; dinen, B. 56 rende, ende den mester ten dien ghesummeert zijnde danof blijckende ende daertoe niet verstaen en wilde, zoo mach den pachtere de behoerelicke ende noedsackelicke reparatien doen, ten coste van zijnnen mester, ende dat in behoerelicken saysoene, up peyne van ghen payement daermede te doene, nemende quytance van der gheorlofde reparatie ende ghen nuwe wercken te moghen maecken, up hueren plaecht ende adwentuere. 

[LXXVI] De s'emparer de fief ou d'héritage par voye de fait. 

[1] Item, si quelqu'un s'engére à s'emparer du fief ou d'héritage d'autruhuy par voye de fait, comme du sien, qui on été tenus et réputez an et jour par des autres personnes comme les leurs, il serat procedé sur tels fonds d'héritages ou de fiefs, à sçavoir, quant aux fiefs par évocation et à l'égard des héritages par descente sur le lieu, selon coutume et avec telles solemnitez que de tout tems usitées dans la châtellenie, sans apposer la main aux mesmes fonds et de mettre le pied sur ceux par force, de volonté ny autrement, à en tenir ledit pos- sesseur jus et à le débouter de sa possession à péril de LX livres par. d'amende autant de fois que cela arriverat. 

[2] Item, quiconque, soit il demandeur ou deffendeur, est esconduit de sa cause en matière de descente sur le lieu, forfait l'amende de X livres par. vers le seigneur. 

 

[LXXVI] Van leen ofte erfve an te verdene bij faycte. 

[1] Item, zoo wie hem vervoorderen wille eenich leen ofte grondt van erfven tanver- dene bij faicte over zijne, die eenyghe ander possesserden ende gebruuck hebben jaer ende dach over huere, dat hij up dien grondt van erfven ofte leen procederen zal, te wetene up tleen bij indaghinghe, ende den grondt van erfven bij voetstellinghe naer de costume ende met zulcke sollennyteit van ouden tijden binnen der casselrie gheuseert, zonder an denzelven grondt handelinghe teb doene ofte daerup te commene bij foertse, bij wille ofte andersins den voorseiden besittere daer of te houdene ende te versteekene van zijnder possessie, up de boete van LX lb. par. alzo dickent alst gheschien zal. 

[2] Item, zo wat persoon tzij heesschere ofte verweerdere in materie van voetstellinghe succumbeert, boet X lb. par. jeghens den heere. 

 

[LXXVII] D'oppignorer terres pardevant son juge. Item, que personne, qui que ce soit, n'obligerat ny chargerat ses terres et cathels par aucune voye dans la châtellenie de Warneton pardevant autre juges ou gens de loy que pardevant les bailly et eschevins des lieux, où les mesmes terres et cathels sont situez et gysans, sous peine de soixante livres parisis d'amende à la charge de celuy qui fairas l'oppig- noration, l'amende recouvrable à la charge du propriétaire ou sur son fonds et sur ses cathels, selon qu'il plairat au seigneur, excepté les obligations générales au cinquiesme denier, où l'on en at usité anciennement à l'égard de ceux qui ont pouvoir du cinquiesme denier. 

 

[LXXVII] Van erfven te verbindene eldre dan dacronder dat die licht. Item, dat niement wie hij zij, zijne erfve ofte catheilen ligghende binnen der casselrie van Wastene verbinden noch belasten en zal bij gheenen weghen voor andre jugen ofte wetten dan alleenelick voor baliu ende scepenen daeronder dezelve erfve ofte catheilen gheleghen zijn, up de boete van LX lb. par. te verbuerene bij dengonnen dijt verbandt gheven zal, de boete te verhalene up den erfachteghen ofte up zijnnen grondt ofte catheilen, welck den heere gheliefven zal, uutte ghedaen de generale verbanden up den vijfsten penningh die men van ouden tijden gheopserweert heeft voor dengonnen die den vijfsten penningh vermoghen. 

 

[LXXVIII] Des réalizations simples sur héritage et cathels en asseurance. Item, celuy qui aurat quelque hypothécation simple en asseurance de ses prétentions, sur maison, terre et cathels, et voudra estre payé, à sçavoir, qu'il ne recouvrera pas d'avantage sur l'engagement que son principal et les despens judiciairs, et ce à l'estimation de deux expers à nommer par les gens de la loy. 

 

[LXXVIII] Van simpel beset up erfve ende catheilen van sculden. Item, zoo wie zal hebben eenyghe simple besettinghe van sculden up huus, land ende catheilen, ende inninghe van zijnen scuelt hebben wilt te wette, dat hij upt beset niet voor- der halen en zal dan zijn princepael ende wettelicke costen, ende dit bij prisie van twe mannen bij der wet daertoe ghenomen. 

 

[LXXIX] De mesurer terres. Item, que personne ne fasse arpenter des terre pour les livrer, ne fut que le mesurage soit fait par un arpenteur juré, à péril de trois livres parisis d'amende autant de fois que le cas arrive, ne soit que l'on sceusse vérifier à suffire que l'arpenteur en seroit la cause. 59 

 

 

 

[LXXIX] Van lande te metene. Item, dat niement land en doe meten om leveren tenzij bij den gheswooren landtmetre, up de boete van XXX stuvers c alzo dickwils alst men bevonde, tenwaere dat men soffisan- telicke conste doen blijcken dat ghebreck waere in den lantmetre. a. voetstellinghe, A; voorstellinghe, B. - b. te : de, A. - c. xxx stuvers, A; drie ponden par., B.  58 

 

[LXXX] Du sallaire de l'arpenteur. Item, que l'on donnerat à l'arpenteur sermenté douze solz par. par jour, s'il venoit luy seul, et avec son serveur seize sols par. par iour et la nourriture, que les gens qui l'employ- ent, apprestent; que si l'arpenteur prennoit plus gros qu'il n'est dit cy-dessus et qu'il en apparut léalement, il en seroit à l'amende de trois livres par. 

 

 

 

[LXXX] Van landmeters sallaris. Item, dat men den gheswooren landmeters zal gheven XII sc. par. sdachs, quame hij alleene, ende met zijnnen dienaere XVI sc. par. sdachs, metgaders zijnne tercosten zulck als de persoonen die hem te wercken stellen doen a, ende name hij meer sallaris dan voorseid es, ende het duchdelick blecke, zoude verbueren de boete van III lb. par., wel verstande indien hij ymende refuseerde zonder legittisme excuse, verbeurt oock III lb. par. 

 

[LXXXI] De déplacer des bornes. 

[1] Item, quiconque seroit attrappé d'avoir déplacé des bornes, le fit enfoncer ou les perdre par des autres moyens, il en seroit à l'amende de soixante livres parisis, et seroit par- dessus ce obligé de payer despens, dommages et intérestz à partie, à la discrétion et jugement des eschevins; que si le déplacement, l'enfoncement ou l'obscurcissement s'en fit de nuit, il en seroit puny criminelement et aussy civilement à la discrétion. 

[2] Item, pour obvier aux fraudes que l'on sçauroit commettre en fouissant aux environ des bornes, il est ordonné que désormais personne ne fouirat à trois pieds prez des bornes, sous peine de trois livres par. d'amende. 

[3] Item, si quelqu'un s'engérasse de faire grief à autruhuy en fouissant trop prez des hayes ou des arbres d'autruhuy, il en seroit à l'amende de trois livres parisis et à payer inté- rest à partie, suivant l'ordonnance des eschevins. 

 

[LXXXI] Van palen te weereneb. 

[1] Item, zoo wie bevonden waere dat hij palen verstelde, dede zincken ofte bij anderen middele verdonckerde, die zal verbueren de boete van LX lb. par. ende bovendien ghehouden parthie te betalene scaden, costen ende interesten, ter discretie ende wijs- domme van scepenen; ende indien tweeren, versetten, zincken ofte verdonckeren ghebuerde bij nachte, dat zoude ghepuniert zijn criminelic ende civilic ooc ter discretie. 

[2] Item, ende omme tobvieren c de frauden, die men zoude moghen doen van te delvene ontrent de palen, zo es gheordonneert dat niemandt van nu voort delve up drie voeten int ronde naer de palen, up de boete van drie ponden par. 

[3] Item, indien dat hem ymande verwoordere anderen grief te doene met delven te naer ander lieden boomen ofte haghen, die zal boeten III lb. par. ende tinterreest van par- thien vuldoen ter ordonnantie van scepenen. 

[LXXXII] Des maisons libres. Item, que l'on ne laisse vaquent une maison plus de six semaines, ne soit qu'il en dé- montasse les portes et les fenestres, à péril de trois livres parisis d'amende, ou il y auroit des biens dedans, vallables de trois livres parisis. 

 

[LXXXII] Van woesten huusen. Item, dat niemandt gheen huusen woesten d ne sal laten staen langher dan VI wecken, ten waere dat hij winsteren ende dueren afsloughe, up de boete van III lb. par., of daer en waere III lb. par. waerts goeds daerin. 

 

[LXXXIII] Des coulons et des coulombiers. 

[1] Item, que désormais personnes n'aurat des coulombiers, s'il n'a quarante mesures de terre à labeur, à péril de dix livres par. d'amende, tellement que personne ne tiendrat des volées de coulons plus nombreuses que de quatre paires, à péril de XX sols par. d'amende et de confiscation de tous les coulons. 

[2] Item, que personne n'attrappe des coulons au lassetz, à péril de trois livres par. d'amende et de confiscation des lassetz, ny en tire aussy au fusil ou aux arcquebalettes, à péril de semblable amende et de confiscation; celuy qui seroit trouvé tirer avec un fusil chargé de dragerie, il en seroit à double amende et à la correction du juge. 61 

 

 

[LXXXIII] Van duufhuusen ende duven. 

[1] Item, dat niemand nu voortan duufhuusen houden zal, hijne hebbe XL ghemeten zaylands, up de boete van X lb. par., zoo dien dat niemant vloghe e van duven houden moet, meer dan vier paeren, up de boete van XX sc. par. ende alle de duuven verbuert. 

[2] Item, dat niemandt duven en vanghe met st[r]icken, up de boete van III lb. par., ende de st[r]icken verbuert, noch ock van ghelicken ne sciete met bussen ofte boghen up ghelijcke boeten, ende de stocken verbuert, ende wie bevonden waere metter busse met zade schietende, dat waere up de dobbel boete ende correctie van den juge. a. doen: dien, A. - b. weerene : vererene, A. - c. tobvieren, A; te pikkeren, B. - d. woesten, B; wousten, A. - e. vloghe, A; volgh, B. 60 

 

[LXXXIV] De réprimander ou de menacer. Item, qui est trouvé réprimendant, outrageant ou faisant donner de l'argent ou quelque autre chose par des menaces, ou qui fairoit payer son écot ou autrement, de quelle manière que ce fut, il en pourroit être puny criminelement à la discrétion des gens de loy du [lieu] où cela arrive. 

 

[LXXXIV] Van tensamenten a ofte bedreech. Item, zoo wie bevonden ware dat hij ymende vertanseerde, vertuuschte ofte dede gheven bij dreghemente eenich goedt ofte ghelt, of zijn ghelaghen doen betalen oft andersins, in wat manieren dat ware, dat zoude wezen up crimminelicken ghepuniert te wezen van der wet onder wien dat ghebuert. 

[LXXXV] De s'en aller sans payer. Item, celuy qui sorte d'un cabaret sans payer son écot à l'hoste ou à l'hottesse, malgré l'un ou l'autre d'iceux, et qui différoit tousjours de leur payer et satisfaire, forfait trois livres parisis d'amende, et néaumoins doit payer l'hotte ou l'hosttesse. 

 

[LXXXV] Van ghelaghe tondraghene. Item, zoo wie een werdt ofte werdinne zijn ghelach ontdracht jeghen zijnen ofte hueren dancke ende wille, ende drie daghen onthilde zonder vuldoen ende betaelen verbuert III lb. par. ende nietmyn den wert ofte werdinne te betaelene. 

 

[LXXXVI] De chaires et bestes non saines. 

[1] Item, que l'on établira deux agards en chacun village, qui presteront le serment pertinent à cet effet, et si quelqu'un vendroit quelque chaire ou poisson [non] awardé au préalable, il en seroit à l'amende de trois livres par., dont les deux tiers au proffit du seigneur, et l'autre tiers au proffit de l'égard. 

[2] Item, que toutes les bestes seront rawardées avant que de les tuer, à péril comme dessus, et les rawardeurs seront cruz par leur serment, dont ils seront salairiez, à sçavoir, à toute bette à corne de XII den. par. et à tout autre beste, de VI den. par. rapportants les amendes aux seigneurs des lieux, où elles eschéent; que si les villages sont en demeure de ce faire, en ce cas les bailly et eschevins de Warneton y pourverront par main supérieure, et ceux qui seront choisy à cette fonction ne pourront la refuser, à péril de trois livres par. d'amende, et néaumoins en devront prester le serment, s'ils n'ont excuse raisonnable. 

 

 

[LXXXVI] Van ongansen vleesche. 

[1] Item, dat men in elcke prochie zal stellen twe waerderes die daertoe den behoerelic- ken eed doen zullen, ende zoo wie eenich vleesch ofte visch vercoochte zonder alsvooren ghe- waerdeert tsijne, dat waere b up de boete van III lb. par., de twee deelen den heere ende tderde ten waerdereders. 

[2] Item, datme alle be[e]sten waerderen zal, e[e]r men se slaet, ende naerdien dat se ghesleghen woorden, up ghelijcke peyne, ende zullen de waerderders ghelooft wesen bij hueren eede, danof zij hebben zullen voor hueren sallaris, te wetene, van eelcke behoornede beste XII d. par. ende ander besten VI d. par., de boeten overdraghen den heere onder wien die vallen, ende indien de prochien hieraf in ghebrecke ware, zoo zullen in dat gheval baliu ende scepenen van Waesten-buutten bij der overhandt daerinne voorsien, ende degonnen die daertoe ghecooren werden zullen dat niet moghen refuseeren ofte weygheren up de boete van III lb. par. ende nitmin doen den eedt, ten ware redelicke excuse. 

 

[LXXXVII] D'établir des gourmeurs de bierres dans tous les villages. 

[1] Item, on établirat des gourmeurs de bierre et des égards dans tous les villages, où il a des brasseurs, et on ordonne aux brasseurs de ne transporter ny laisser transporter de chez eux, porter, charier ny vendre aucune bierre avant que d'être gourmée, à péril de trois livres par. d'amende, et lesdits gourmeurs et égards seront cruz par leur serment à fixer le pris de la bierre selon sa valeur au lot; lesdit égards auront à tout brassin deux sols par. de sallaire, et pour leur deffaut il y serat pourveu par main supérieure comme dit est. 

[2] Item, nuls hostelers, taverniers ou officiers, brasseurs ny bouchers pourront estre créez égarrs, ce qu'on leur défend expressement.  63 

 

 

 

[LXXXVII] Hoe men in allen prochien bierprouvers stellen zal. 

[1] Item, dat men in alle platsen bierprouvers ende waerderers stellen ende ordon- neren zal, daer brauwers zijn, ende dat ghen brawere uutvoere noch doen voeren, draghen uutte noch vercoopen zal, voor dat ghewaerdeert es, up de boete van III lb. par., ende zullen de voorseide bierprouvers ende waerderers gheloft werden bij hueren eede bier te stellene elcken stop naer zijnnen werde, ende danof dezelve waerderers hebben zullen voor elcke braute voor hueren salaris II sc. par., ende bij hueren ghebrecke zal daerinne voorseid zijn bij den overhand, als boven. 

[2] Item, ende ne zullen gheen hosteliers, herberghiers ofte officiers brauvers noch beenhauvers waerderers ghestelt werden, dat expresselicke interdicerende. a. tensamenten, A; benauwen, B. - b. dat waere: dat waere dat waere, A. 62 

 

[LXXXVIII] Des gens ladreux ou maladifs. Item, que nuls hommes ny femmes malades viendront en la boucherie ny au marchet de poissons plus prez des étals a que de quarante pieds, à péril de dix livres par. d'amende, et que nul cabarettier présume de recevoir aucun ladreux dans sa maison, ou dedans le porget de leur renclos, à péril de trois livres par. d'amende. 

 

 

[LXXXVIII] Van belaezerde oft zieclieden. Item, dat ghen sieckman belazert wesende ofte vrawe commen zal naerder den vlees- huuse of vischebancken dan XL voeten up de boete van X sc. par., noch dat ghen tavernier hem vervoordere eeneghe belazerde te stellene ofte zettene binnen huuse ofte voor de duere binnen hueren beloke, up de boete van drie ponden parisis. 

 

 

[LXXXIX] [Des boschions]. 

[1] Item, que nul manouvrier ou boschion b travaillant pour loyer en journées ne pourrat emporter ny envoyer quelque bois à son proffit particulier, à péril de trois livres par. d'amende, les deux tiers au proffit du seigneur et l'autre tiers au proffit des intéressez; il est penmy à un chacun d'arrêter sur les terres, le bailly ou l'amman. 

[2] Item, que personne ne présume de prendre, d'abbatre ou d'ameubler quelque bois, s'il ne soit mis et lié en arcelles, endéans le my-mars, et ce à péril de trois livres par. d'amende; si quelqu'un l'accusoit, les deux tiers de l'amende au proffit du seigneur et l'autre tiers pour celuy qui s'en plains, outre que les acheteurs du mesme bois sont obligez de le faire charier hors des bocages par tout ledit mois de may, où ils doivent mettre en moyes à l'écard du bocage au moindre dommage, aussy à péril de trois livres par. d'amende, si quel- qu'un s'en plaint. 

 

[LXXXIX] Van houdhauvers. 

[1] Item, zo wat werckman houd makende om loone hofte huere ne zal moghen wechdraghen noch senden eenich houdt tzijnen proffijte ende dat up de boete van drie pon- den par., de twee deelen den heere, ende tderde der gheintereseerde parthie; ende hieraf es elck vanghere up tzijne, den baliu ofte den amman. 

[2] Item, dat niement wie hij zij hem en vervoordere eenich houdt neme te mackene ofte hauwene, tenzij gheleyt ende ghebonden in wisse, binnen der halve mant van meye, ende dat up de boete van III lb. par. indien hem ymandt beclaechde a de twe deelen van de boete den heere ende tdeerde de claghers, ende voorts dat de coopers van denzelven houtte werden tvoomoemd busch te rumene binnen der voornoemde mant van meye, ofte in myten ghe- stelt ten uutcante van den bussche ende ter minster scade, oock up de boete van III lb. par., indiens hem iemandt beclaechde. 

 

 

[XC] De couper et d'écorcer des chéneaux ou les estapleaux de quelqu'un. 

[1] Item, si quelqu'un soit trouvé ou attaint de peller des chesnes, des sauls ou des estapleaux appertenans à quelqu'un, croissans dans des bois, ou de les crever ou de donner des coups d'haches en iceux par plaizir ou en dépit, il en seroit à l'amende de dix livres par. dont le tiers serat au proffit du seigneur et l'autre tiers au proffit de celuy, qui aurat souffert le dommage, et le dernier au proffit du dénonciateur. 

[2] Item, que l'on n'abbate pas aussy des glands ny qu'on effeuille des arbres, soient fresnes, noisettiers ou des autres arbres d'autruhuy, à péril de vingt sols par. d'amende, si quelqu'un s'en plaignoit. 

 

[XC] Van yemandts eecken ofte plantsoenen ofte hauwen ofte pelen. 

[1] Item, zoo wie bevonden ofte achterhaelt wert ymandts eecken, wulghen, plantsoe- nen ander boomen of plantsoenen staen groeyende, te pelene ende daerin te hauwene ende te kervene te scempe, zal boeten X lb. par. tdeen deerde den heere, [ende t]ander derde die de scade hebben zal, ende tderde den aenbringhere. 

[2] Item, dat men oock gheen eeckenooten af ne slae noch oock gheene bladeren. tsij esschen, hazelaren ofte andere, en repe otte leze van der lieden boomen ende houtten, up de boete van XX sc. par., indiens hem ymande beclachde. 

 

 

 

[XCI] D'emporter des avestures ou des bois. 

[1] Item, que personne ne coupe ny emporte des avestures, des bois ou quelque chose qui croit à la campagne, à sçavoir, de l'oublon, des arcelles, des vuaules, des mays, des épi- nes, des perches longues et courtes, des potteaux, des clayes ou autres renserrages verds, à péril de trois livres par. d'amende, pour la première fois, si cela se fait de jour, du double pour la seconde fois, et à la troiziesme fois, de nuit ou de jour indifférement, à péril d'estre a. étals : états, ms. - b. boschion : bonchion, dont le premier n est de lecture douteuse, dans le ms. 65 attaint de larcin, les deux tiers au proffit du seigneur, le surplus au proffit du dénonciateur, et de payer le dommage à l'ordonnance des gens de loy; or si cela se seroit fait par des mu- neurs ou par des domestiques, le seigneur prendra l'amende à la charge de ceux, chez qui ils demeurent et sont nourriz; que si quelques amendes estoient encourrues par des insolvens, ils seront puniz arbitrairement criminelement à la discrétion du juge. 

[2] Item, que nuls cabarettiers ny taverniers ne souffrent pas que l'on mucheroit chez eux quelque bois pris ou derobé, ny d'en acheter ny recevoir à titre d'achapt ou de payement d'escotz, au péril de trois livres par. d'amende; et celuy qui serat attrappé de le pratiqué et de ce faire coutumièrement, il en serat corrigé à l'arbitrage du juge. 

 

[XCI] Van ymandts vruchten ofte houdt in te halene. 

[1] Item, dat niemant hem vervoordere ymands vruchten houdt ofte yet dat upt land groyt te hauwene [ofte] halene, te wetene, hommele, wissen, banderoen, meyen, doomen, pertsen corte ofte langhe, tuynstacken, thunen ofte ander stoppinghe groene, dat wert bij daghe III lb. par. voor deerste reyse, ende voor de twede reyse dobbel boete, ende de derde reyse, tzij bij daghe ofte bij nachte, up achterhaelt te zijnne van dieften, de twee deelen van a. beclaechde, A (corr. : belachde). 64 de boete den heere ende tdeerde den anbringhere, ende de scade te beterene ter ordonnan- tien van der wet; ende indien tzelve ghedaen waere bij onbejaerde kinderen ofte mesnieden, zo zal den heere de boeten halen up de gonnen daer zij wonnen oft in dien cost zijn; ende indien eenyghe boete verbuert waren bij die insolvent zijn, zoo zullen die aerbitrairlick ghepunniert [werden] criminelic naer de discretie van den juge. 

[2] Item, dat gheene caberettiers noch taverniers ne ghedooghen eeneghe ghenomen ofte ghestollen houtte in huerlieden huusen verbrandt te zijnne, noch tanneveerdene bij coope ofte voor ghelaghe, up de boete van drie ponden par.; ende wie achterhaelt [es] van costumelick zuclx te ghedooghene ende doene, dat ware up arbitraire correctie. 

 

 

[XCII] Des domestiques qui quitent leur servage. Item, si quelques valez ou servantes estans en service, s'en retireroient ou le quiteroient contre la volonté de leur maitre ou de leur dame avant la fin de leur terme, au moins que cela se fasse pour maladie formelle, sans fraude, ou pour sujet de mariage, il fourfairont leur loyer envers leur maitre ou leur maitresse et trois livres par. au proffit du seigneur, ne fut qu'il sçauroit montrer qu'il avoit sujet de se retirer; que s'ils louoient à deux divers maitres ou maitresses, ce seroit à trois livres Far. d'amende à l'égard de chacun, le premier tenant tous- jours lieu, les deux tiers au proffit du seigneur et l'autre tiers au proffit du maistre ou de la maitresse. 

 

 

[XCII] Van mesnieden die ontloopen uut hueren diensten. 

[1] Item, waert zo [dat] eeneghe mesnieden in dienste zijnde ontghinghen ofte vertro- cken jeghen den danck van huerlieden mester ofte mestereghe binnen hueren termine, tenware bij openbaer zieckten, zonder bedroch, ofte bij huwelicke, zoude verbueren huerlieden huere jeghen mester ofte mestereghe, ende jeghen den heere III lb. par. tenware dat zij bethoo- ghen consten dat zij cause hadden te vertreckene; ende waert dat zij hemlieden in twe steden verhuerden, dat ware oock de boete van III lb. par., altijts de eerste huere stede hou- dende, de twe deelen den heere ende tderde den mester ofte mestereghe. 

 

[XCIII] Des boute-feus. Item, celuy que l'on trouve et est convaincu de bouter du feu, soit dans des édifices, des moyes ou dans des avestures étantes à la campagne, ou de faire donner ou prester quel- que chose par force ou par redoutance, ce seroit à péril d'estre banny et de confiscation de biens, et s'il estoit entre les mains de la justice, il seroit puny de mort; que si quelqu'un de guet apens menaçoit de brusler des édifices, des despouilles engrangées ou autres, sans rien effectuer, il en serat puny griefvement à la discrétion du juge pour exemple d'autres. 

 

 

[XCIII] Van brantstichten. Item, zoowie bevonden ende verwonnen a werdt van brandt te stichten, tzij in ediffi- tien, schellven ofte vruchten staende up tlant, ofte yet te doen leenen of ghevene bij foert- sen ofte bij onsienesse, dat ware up peyne van banne ende confiscatie van goede; ende indien hij in handen ware, zal ghejusticiert zijn van den lijfve; ende indien yment in evelen woede dreechde ymandt edifficien, vruchten in scelven ofte andersins te verbernene zonder eenich faict te doen, zal in exemple van danderen gracelick ghepunniert zijn ter discretie van den juge. 

 

[XCIV] De mettre feu à la campagne. Item, celuy qui allume le feu à la campagne, et si le feu aloit plus avant, que les limites de son héritage ne s'attendent, il en seroit à l'amende de six livres par.; mais si cela s'étoit par des enfans ou par des domestiques, le père ou le maître payerat l'amende et réparerat le dommage à l'ordonnance du juge. 

 

[XCIV] Van vier tonstekene in der velden. Item, zoo wie vier onsteckt in velden, ende dat vier voorder scade dede dan zijn erfve ware bestreckende, dat ware up de boete van X lb. par., ende tzelve bij mesnieden ofte kinde- ren ghedaen waere, de vadre ofte mestre van der mesnieden zullen de boete betalen ende scade beteren ter ordonnantie. 

 

[XCV] Des poids et des mesures. 

[1] Item, celuy qui se trouve sous la châttellenie de Wameton [usant] d'autre poids ou mesure, que de ceux, dont on s'est servy coutumièrement d'ancienneté, à sçavoir, des 67 mesures de Lille et des poids d'Ipre, et se trouve aussy de peser à trop petits poids et de faire trops petits pains que sur poids d'Ipre, forfairont trois livres parisis à l'égard de chacun point; les pots et les mesures seront cassez, les pains coupez en pièces, et icelles pièces dis- tribuées aux pauvres. 

[2] Item, le bailly et deux eschevins tout au plus du lieu où cela arrive, en pourront faire la visitation. 

 

 

 

[XCV] Van mate ende ghewichte te houdene ende userene. 

[1] Item, zo wie binnen de casselrie van Wastene bevonden wert userende van ander ghewichten ofte maten dan zoo men van ouden tijden ghecostumeert es, te wetene Rijs- a. verwonnen, B; vernomen, A. 66 selmate ende Ypersch ghewichte, ende oock bevonden waare te cleene [mate] ofte ghewichte hilde, of te cleen broot biecke ander dan van den ghewichte van Ypre, zullen boeten van elcken poincte III lb. par., de canneckins ende maten in sticx te slaene ende broot in sticx ghesneden ende den armen ghedeelt tzijne. 

[2] Item, van dezen zullen de visitatie doen den balliu ende twee scepenen of meer, onder wien dat ghebuert ofte zal moghen blijcken. 

 

[XCVI] De faire des jeus publicqs et de jouer aux quilles. Item, que personne ne tienne des jeuz de divertissement et aux quilles, en quel lieu que ce soit, dans la châttellenie de Warneton, à péril de dix livres par. d'amende et de trols livres parisis à la charge de chaque joueur. 

 

[XCVI] Van queecken ende keghelen. Item, dat niement gheen queecken noch keghelen en houde, stelle noch doen houden of stellen in gheender platsen binnen der casselrie van Waestene, up de boete van X lb. par. ende elcken speelder a up drie ponden par. 

 

[XCVII] De jouer aux dets et de tenir berlan. Item, quiconque j[o]urat de dets, à deux ou à trois, au jeu, dit en langue du pays poul- treinen a, ou à quelque autre jeu d'hazard défendu de droit, c'est l'amende de trois livres parisis, et l'hotte ou l'hotesse qui les laisseront entrer, jouer et aster en son logis, forfairat aussy trois livres par. d'amende, ne fut qu'ils sçeussent faire apparoir que c'eust esté fait contre leur gré et à leur insceu, et qu'alors ils l'avoient déclaré aux joueurs, auquel cas les joueurs seroient à double amende et l'hoste et l'hostesse seroient deschargez; et si quelqu'un étoit assis prez des joueurs et leur prestoit de l'argent, soit sur gage ou autrement, il en seroit à l'amende de trois livres par. 

 

 

 

[XCVII] Van te speelene met terlinghen ende dobbelspel te houdene. Item, zoo wie eenich speel spelen met terlinghen, tzij dobbelen met [eenen] oft met drien poultreinen ofte ander spel van fortunen b ende naer rechte verboden, dats elck up de boete van III lb. par. ende de weerdt ofte weerdinne die se in zijn huus laten zal dobbelen of- te wifelen, oock III lb. par., ten ware dat tzij tconste betoghen dat ware buuten hueren dancke ofte wetene ende zij den spelders dat te kennen ghegheven hadde, zo zouden de spelders ghehouden zijn in dobbel boete ende den werdt ofte werdinne quijcte gaen; ende zoo wie daer bij zate ende eenich ghelt den speldere leende, tsij up pandt ofte andersins, boet III lb. par. bovendien te verliesene dies hij gheleent zal hebben. 

 

[XCVIII] De ne pas nicher des courbeaux. Item, que personne ne tienne des nids à courbaux sur des arbres à péril de vingt sols parisis d'amende ou de l'arbre confisqué, ne fut qu'il y eut unes haironnerie; et celuy qui en prendrat des courbeaux ou des caux dans l'étendue de la chastellenie, et les apporterat entre les mains du receveur de la chattellenie, aura quatre deniers à toute teste. 

 

[XCVIII] Van craynesten te houdene. Item, dat niement craynesten up zijn boom houden zal up de boete van XX sc. par. ofte den boom verbeurt, ten waere datter regherie ware; ende zo wie dat vanghen zal binnen der zelver casselrie eenyghe crayen ofte cauven, ende die bringhen in de handen van den ontfanghere van der casselrie, zal hebben van elcken hoofde IIII d. par. 

 

[XCIX] Des canes. Item, que personne ne tirerat des canes, ny en prendrat dans filez ny autrement dans des riviers ou des coulans d'autruhuy es bien dans les siens, à péril de trois livres par. d'amende et de confiscation des filez, des arcqs et des fusils dont la moitié serat au seigneur, et l'autre moitié à la partie intéressée. a. poultreinen : poultreman, ms. 69 

 

 

[XCIX] Van andvoghels. Item, dat niement aentvoghels scieten noch vanghen en zal met netten ofte anderssins in ander lieden watere dan int tzijne, up boete van III lb. par. ende netten, boghe ofte buns- sen verbuert, den helft den heere ende dander helft de parthie de gheinterresserde. a. speelder, B; speel dit, A. - b. fortunen, B; forainen, A. - c. vanghen, B; wanghen, A.  68 

 

[C] De pêcher dans les eaues d'autruhuy. Item, que personne ne pêche ny dache aux anguilles dans les eaus d'autruhuy que dans les siennes propres, soit qu'elles coulent ou qu'elles coupent, avec aucunnes sortes d'in- strumens, de jour à péril de forfaire l'amende de dix livres d'amende et de confiscation des épriviers, des nasses, des moulettes et de tous les instrumens servans à la pêche licitement; or, si les contrevenans étoient insolvens, ils seront puniz arbritrairement au corps, à la dis- crétion du juge. 

[C] Van visschen in ander lieden watere. Item, dat niement vissche noch en steke met aelspeeren in ander lieden watere dan int tzijne, tzij loopende ofte staende wateren, met ghenderhanden instrumenten, bij daghe up de boete van X lb. par., ende bij nachte up de boete van LX lb. par., ende de netten, cate- rollen, spoorwaeren, puncken, vluwen ende alle andere instrumenten daermede men visschen mach, verbeurt; ende indien zij insolvent waren, zullen arbitralic ende int lichame ghepu- niert woorden ter discretie van der wet. 

 

[CI] Des lièvres et des perdraux. Item, que personne ne tende des filez, frappe, bate pour des lièvres, lapins, faisans ou perdraux ou autrement dans les neiges, à péril de dix livres par. d'amende de jour, et à péril de quarante livres par. de nuit, et où l'on trouveroit quelqu'un porter des filez ou que l'on en trouveroit chez luy dans des places renfermées, de jour ou de nuit, ce seroit à péril de pareille amende et de confiscation desdits filez, et un chacun en est sieur arrettant dans son district, autant des fois que le cas escheoirat, et un chacun en devient aussy arrettant où il les sçait attrapper, sauf qu'il ramènerat l'exploit à la connoissance du seigneur. Et celuy qui les prend et le ramène à la connaissance du seigneur at le tiers des amendes, bien entendu que si la personne arrettée seroit insolvente pour payer l'amende, elle seroit punnye arbitrai- rement au corps comme dessus, à l'arbitrage du juge. 

 

 

 

[CI] Van hazen ende pertrijssen Item, dat niemandt hazen, connynen, faysanten noch pertryssen stecken, slaen noch clop- pene ofte slane met netten ofte andersins, in den snee, up de boete van X lb. p. bij daghe, ende bij nachte up de boete van LX lb. par., ofte daer men ymant netten ofte instrumenten vonde draghende ofte bevonden waere binnen zijnnen huuse ofte belookene, bij daghe of bll nachte, up ghelicke boete ende de voorseide netten verbuert ende gheconfisquiert; ende hieraf es elcke heere vanghere onder hem, alzoo dickent als ment bevinden zal; ende wert oock eelck vanghere daer hij se vinden ende betrapen can, behoudens dat hij texploict brin- ghen zal ter kennesse van den heere daeronder hij tvoorseid vanghen ghedaen zal hebben, ende dieze alzoo vanct ende ter kennesse van den heere brinckt, die hebben tderde van der boete, wel verstande indien dengonnen die achterhaelt woorden, insolvent waeren de boete te betalen, dat zij lichamelick ende arbitralic ghepuniert werden als vooren. 

 

[CII] Des ouvriers. Item, si quelque maître charpentier, couvreur, masson ou autres ouvriers, sçavoir, labou- reurs, fouysseurs, bècheurs et paveurs emprennans des grands ouvrages, les ouvriers devront achever cet ouvrage empris, avant qu'ils puissent entreprendre ou faire quelque autre ou- vrage ailleurs à péril de dix livres par. d'amende, ne fut à faute d'argent ou de matériaux, si quelqu'un en faisait ses plaintes. 

 

[CII] Van werclieden Item, zoo wat mester temmerman, deckere, metsere ofte ander wercklieden, te wetene, labourerders, peckers, mayers ende delvers eenich tasweerck nemende, dat die werckman dat werck vuldoen zal, eer hij elders eenich werck annemen of doen zal, up de boete van thien ponden par. tenware bij ghebrecke van ghelden ofte stoffe, up dats hem yemant beclachde. 

 

 

[CIII] Des méchans cabaretz. Item, celuy qui sera trouvé tenir mauvais cabaret, à scavoir, des bannis, de putiers, de femmes légères, ribaudes et d'autres mauvaises compagnies, qui s'y logent, il en serat à l'amende de dix livres par.; et en estant attrappé à la deuxiesme fois, serat privé de pouvoir tenir cabaret. 

 

[CIII] Van quade herberghen. Item,zoo wie bevonden wert van quade herberghe thoudene, te wetene, van ballinghen, puttiers, vrauwen van lichten staete, ribaulden ende ander quat gheselscap te herberghe[n], dats up de boete van thien ponden par., ende de tweede reyse bevonden zijnde, ghepriveert zijnde van meer herbeerghe te houdene. 

 

[CIV] Des blitres et des vagabonds. Item, que désormais est fait deffence et interdiction à tous maraux étans vagabonds, non affollez de corps ny débiles d'esprit, écornifleurs et autres pipeurs de se promener dans  71  la chastellenie de Warneton et d'y quetter l'ausmone : c'est pourquoy les officiers, chacun dans l'estendue de son district, seront obligez d'arretter et de constituer en prison et de faire punir par fustigation, bannissement ou par autre supplice arbitraire à la discrétion du seigneur et des gens de loy; et s'ils sont en demeure de ce faire, ils en seront puniz par main supérieure. 

 

[CIV] Van ribaulden te wandelen. Item, dat van nu voort alle ribaulden, ledichganghere zijnde, zonder mincke ofte behe- velthede, ende oock wijfs van ghelicken state, mulstotters ende ander tusschers verboden 70 staet te wandelen in de casselrie van Wastene, ende te gaene up almoessen; daer men se vonde, zoo zullen dofficiers, elck onder hem, ghehouden werden te letten, arresterene ende vanghene, ende die te doen puniecerne, gheselene, bannene ofte ander pugnitie ter discretie van den heere ende wet; ende indien zij danof in ghebrecke zijn, werden ghepuniert bij der overhandt. 

 

[CV] De blasmer quelque un de sa dénonciation. Item, si quelqu'un fait des reproches à autruhuy d'avoir esté denoncé par luy à quelques playds généreux ou autre, et qu'à ce sujet il luy parleroit en termes de menaces, il en seroit à dix livres par. d'amende a vers le seigneur, et de réparer à partie les paroles de blasme, à l'or- donnance des gens de loy. 

[CV] Van ymande te belastene dat hij hem bedregen hadde. Item, zoo wie bevonden dat hij yemande tijde ofte upzede dat [hij] hem bedreghen hadde in eeneghe duergaende waerheden ofte in anderen waerhede, die daromme bedre- ghelicke woorden gave, dat waere up de boete van thien ponden par jeghen den heere, ende partie huere blamelicke woorden te beterene ter ordonnantien van der wet. 

[CVI] De tenir cabaret. Item, que dorsenavant on ne tiendra cabaret en nul lieu que ce soit de la chastellenie, sinon uniquement à kerckhove et là où l'on a tenu taveme de vieu temp, et aussy sur la place où il y at un hameau des maisons au nombre de huy[t] ou plus, à péril de trois livres par. d'amende, et tout chacun, qui y boirat, forfairat semblable amende de trois livres. 

[CVI] Van taveerne te houdene. Item, dat men van nu vortan gheen taveerne en houde, ter gheenen platsen van der cas- selrie dan alleenelicke ten kerckoven ende platsen daer men van ouden tijden taveeme ghe- houden heift, ende oock ter platsen daer ghehuechte van huusen staen van achte huusen ofte mer, up de boete van III lb. par. ende elck diere drincken zal de boete III lb. par. 

 

[CVII] Des branches pendant sur l'héritages d'autruhuy. Item, que celuy qui a des branches d'arbres ou autre bois pendans desur les terres d'autruhuy, les doit couper et les otter jusque à la couronne des arbres, à péril de trois livres parisis d'amende au proffit du seigneur du lieu où les arbres seront situez, autant de fois que le cas échet, si le propriétaire des terres s'en plaint. 

 

[CVII] Van houtten hanghende over ander lieder grondt. Item, zoo wie houdt, te wetene, tacken van boomen ofte ander houts, heeft hanghende over ander lieden landt daen over tzijne, dat hij dat snoucke ende ruume totter croone van den boome, up de boete van III lb. par. te verbuerene jeghens den heere onder wien de boomen ofte ander houdt staen zullen, alsoo dickent alst bevonden werdt, updat hem den grondenare beclachde. 

 

[CVIII] De cacher avec des chevaux de meuniers. 

[1] Item, que désormais personne ne cacherat avec des cheveaux de meuniers, c'est à dire, chercherat, mènerat cheval ny porterat à dos le bled ou la farine des gens sous la juris- diction des seigneurs, qui ont des moulins à eux appertenans, à péril de par le meunier for- faire l'amende de trois livres par. au proffit du seigneur autant des fois que cela serat trové estre fait. 

[2] Item, que le meunier ne pourrat prendre plus d'une livre et demy mouture à chaque b dit en thiois..., à péril de trois livres par. d'amende à la première contravention, du double à la seconde, et d'estre puny comme de larcin à la troisiesme fois. a. d'amende: de menaces, ms. - b. En marge : dit en thiois ..... raerde, les points indiquent un blanc dans le ms. 73 

 

[CVIII] Van drivene met muelenpeerden. 

[1] Item, dat niement nu vortan drijven zal met muelenpeerden, es te wetene, haelen noch voeren te peerde noch te halse der lieden coome, graen ofte meel, onder eeneghe heerscepe daer de heere zelve muelene up heeft staende, up de muelenare te verbuerene III lb. par. jeghens den heere onder wien dat ghevalt, also dickent als men bevinden zal. 

[2] Item, ende en zal den moelenare niet mer moghen nemen dan anderhalf ponds meels van elcken franckaerde ende niet meer, up de boete van III lb. par. voor derste reyse, de tweede reyse dobbel boete, ende de derde reyse up ghepuniert te zijnne van dieften. 72 

 

 

 

[CIX] De ne pas démaissonner les censes. 

[1] Item, que dans la dite châtellenie on ne pourrat pas quiter aucuns manoirs, gran- ges, étables ou écuries des censes, ny en laisser oster ny laisser tomber en ruine en aucunne manière, à péril de soixante livres par. d'amende, et néaumoins de devoir faire réparer les maisons, ne soit qu'il y ait par trop de batimens, lequel trop on ne pourra desmoulir toutes fois sans le seu et du consentement du bailly 

[2] Item, que nuls vasseaux ou héritiers des ... pourront donner permission pour oster manoirs d'aucunne cense, ny à desmontir quelque édifice de ceux qui y sont, en aucune manière, à péril de double amende portante deux fois soixante livres par., ne soit que les mes- mes maisons, granges et estables fussen déposée ou ..gées de place dans le même village et district de la jurisdiction du même seigneur; le contrevenant en seroit repris et à la correction du seigneur et des gens de loy du Bas-Warneton. 

 

[CIX] Van gheene hofstede tonthuusene. 

[1] Item, dat men ghene hofsteden staende binnen dezer casselrie onthuusen en zal noch ooc weeren, noch afdoen scueren, stallen, noch laten vervallen noch te nieuten gaen in eenegher manieren, up de boete van LX lb. par. ende nietmin de huusen te doen reparerene, tenware datter te vele huusinghe waere, die men nochtans niet en zal moghen weeren dan bij consente ende wetene van bailliu ende scepenen, onder wien dat ghebuert. 

[2] Item, dat neghene vassalen ofte leenhouders ne zullen moghen consent gheven omme eeneghe hofsteden tonthuusene noch eeneghe edifficien daerup staende te weerene, in eenigher manieren, ende dat up de dobbel [boete], bedraghende tweewarf tsestich ponden parisis, tenwaere dat de selfste huusen, schueren ende stallen verstelt waeren bin derselver prochie ende onder denzelven heere; ende die de contrarie dede, staen ten begrijppe ende correctie van den heere ende wetten van Waestene-buuten. 

[CX] S'ensuit la manière de proceder à la seigneurie, vierschaire et chastellenie de warneton, ensemble à toutes les vierschaires en dépendantes. 

[1] Au lieu que l'on souloit playder les vendredyz avant midy il a esté ordonné de l'avis du seigneur et des gens de loy du Bas-Warneton, et l'on ordonne par cette de playder les jeudys avant midy à Warneton dans le monastère à la sale accoustumée d'ancienneté, à sçavoir, à la sale méridionnale, en thyois m de zuydtzaele, le seigneur suserain avec les échevins du Bas-Warneton, et tous les vasscaux qui doivent playder empruntez, depuis my- mars jusqu'à la saint-Remy tout avant-midy, et que l'on jugerat des contumaces avant le midy, sauf si les parties viennent durant les playds et que les eschevins sont encores en siège, ils peuvent en ce cas encores estres entenduz en purgeant le déboutement et contumace. 

[2] Et quant aux gens de loy des vasseaux ayans un bailly à eux même, ils observeront de playder par tel jour de la semaine qu'il leur plairait, le lundy étant écoulé, au lieu où ils sont accoutumez de playder, mais tout l'avant midy à l'heure accoustumée marquée cy-dessus, à péril d'en estre corrigé par le seigneur souverain. 

[3] Item, que lorsque le vierschair est semoncée, que personne qui que ce soit, ne s'engère à parler aux eschevins ny à luy faire ny faire faire signe de l'oeil, luy estant assis en siège, sans la permission du bailly, et ne parle pas indécentement, à péril de vingt sols pari- sis d'amende et d'estre puny arbitrairement sur le champ; et celuy qui s'engèrerat de bucher en vierschaire ou de s'assoir sur les bancqs des eschevins, serat à l'amende de XX sols par., autant de fois que cela se fait.  75 

 

 

 

 

 

[CX] Hiernaer volcht de maniere [van] procederene voor bailliu ende scepenen van der heerlichede ende vierscare ende casselrije van Waestene ende allen vierscarre darof dependerende. 

[1] Eerst, in stede dat men plach te dinghene svrindaechs voor a noene, zoo heeft dat bij advijse van heere ende wetten van buuten gheordonneert gheweist ende men ordonneert bij dezen te dinghen sdonderdaechs voor noene, te Waestene int clostre, ter platse van ouden tijden ghecostumeert, te wetene in de zuutzale, den souverain heere met scepenen van buuten, ende alle vassalen die dinghen moeten met verleende wet, van halfmaerte tot Baefmesse ten neghen hueren, ende van Baefmesse te halfmaerte b ten thienen, al voor de noene, ende dat men de contumatien zal wijsen voor de noene, behoudens commen de parthien binnen ghedynghe ende dat scepenen noch in vierscare zijn, moghen in dat cas ghe- hoort zijnde ende puergieren de versteckinghe ofte contumatie. 

[2] Item, ende aengaende den vassalen, wetten hebbende an hem zelven, zullen obser- veren te dinghene ten zulcken daghe binnen der weke alst hemlieden believen zal, den mandach leden zijnde ter platsen daer zij ghewone zijn 

[te] dinghene, maer al voor de noene, ten ure boven verclaerst, up danof ghecorrigiert tzijne bij den overheere. 

[3] Item, zoo wanneer dat vierscare ghebannen es, [dat] niement wie hij zij, hem en vervoordere scepenen te spreckene noch niet en tooghe noch en doe tooghen te wetten zon- der consent van den bailliu, noch niet en sprecke onwettelicke, up de boete van XX sc. par. ende up arbitrailick terstont ghepuniert te zijne; ende wie hem verwoordert te clappene in vierscaren ofte te zittene up den banck van scepenen, zuilen verbueren XX sc. par. alzoo dickent alst ghebuert. a. voor, B; naer, A. - b. halfmaerte, B; halmeerte, A. - c. ter, B; ten, A.  74 

 

[CXI] De donner assignation. 

[1] Item, si quelqu'un prétend de donner assignation à quelqu'un pour des préten- sions non reconnues, si comme pour loyer de terres, des marchandises ou autrement, il est obligé de venir par un jour de playds et de faire apparoir de ses plaintes, à sçavoir, de quoy et à quel sujet il se plaint, et alors à la semonce du bailly on jugerat d'indiquer jour à partie par l'amman légitim[e] le dimanche avant le jour des plays par une criée d'église, s'il demeure dans le district, dit binnen clock-slaeghe, ou à son dernier domicile, selon la disposition de la cause apparente d'entrer en litige. 

[2] Item, au jour servant le demandeur est obligé de ramener les exploits à fait, ou de les faire ramener par procureur garny de pièces pour faire demande, à péril de congé de cour avec dépens, ne fut que pour des considérations particulières on luy accordat un dilay sans plus, pour l'absence de son conseil. 

 

 

 

[CXI] Van daghinghe. 

[1] Item, zoo wie ymande in daghinghe bringhen wilt in vierscare om raewe ende onbewe[t]tichde scult, als a van lanspachte coopmanscepe ofte andersins, wert ghehouden te commen up eenen wettelicken dinghedach ende vertooghen zijne deleanchen, te wetene, van wien ende waerof hij hem beclacht, ende alsdan ter maninghe van den baillu zou zal men wijsen de partie dach te macken bij den wettelicken amman, tsondach voor den dinghe- dach, met eenen sondachkerckgheboode, indien hij binnen clockslaghe woent, ofte tzijnen laet- ste domicilie, naer de dispositie van der zaecke apparant te commene in litige. 

[2] Item, dien dach van der daghinghe dienende, zo wert den heesschere ghehouden zijne daghinghe te faicte te beleedene ofte d[o]en beleedene bij procureur ende ghestoffeert om heesch te ghevene, up peyne van te gelden oorlof van hove ende costen, tenware dat men uut zonderlinghe consideratie men hem te dien verleende, bij absentie van rade, een delay zonder meer. 

 

[CXII] De ceux qui sont évoquez pour reconnoitre ou dénier cédule, signature, marque ou seel. 

[1] Item, celuy qui est évoqué pour reconnoitre ou dénier cédule, marque, signature ou sccl, et ne compare pas à la première assignation, on accorde deffaut au demandeur et réadjoumement avec O-inthimation. 

[2] Item, si la partie évoquée ne compare point à la même assignation, la cédule, marque, signature ou seel sont tenuz pour confessez et le demandeur ou procureur, de luy authorisé par procuration spéciale et irrévocable, en affirmant que le prétendu n'est pas ac- quité, la partie évoquée est condemnée à payer et fournir le contenu en icelle et à tous des- pens de l'instance. 

[3] Item, lorsque la partie compare à la première assignation, elle serat avant tout obligée de confesser ou dénier sa cédule, marque, signature ou cachet; or, arrivant qu'il les reconnoit sans proposer exception de litige et péremptoire, il est obligé de consigner la somme endéans la huitaisne en argent monnoyée ou en biens à la valeur contenu en la cédule avec les fraiz du namptissement en dépendans, à exécution tranchée. 

[4] Item, si partie confessoit ladite cédule, proposante exception péremptoire, elle est tenue de déclarer incessament et de vérifier endéans la quinzaine pour tout dilay, ou de con- signer comme dessus, à exécution tranchée. 

[5] Item, lorsque la partie, comparante et ayante consigné, aurat ses exceptions, elle procéderat si que de conseil, comme est dit cy-aprez en matière personnèle. 

[6] [La traduction de cet article manque dans le ms.]. 77 

[7] Item, lorsqu' assignation est donnée à quelqu'un pour confesser cédule, dont les deniers sont écheuz passé dix ans, on est obligé de les confesser. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[CXII] Van degonnen die ghedaecht zijn om cedulle, handteeckene [ofte] maerk te kennen ofte loochghenen. 

[1] Item, zoo wie ghedachvaert es omme cedulle, maerk, handteeckene ofte zeghele te kennen ofte loochenen, ende ter eerste dachvaert niet en compareert, den heesschere wert gheconsenteert dyffault, ende een herdaghinghe met een O-intimatie. 

[2] Item, updat ghedachde partie niet en compareerde ter zelve dachwaert, de cedulle, marc, handteeckene of e zeghele wert ghehouden over gheckent, ende de heesschere ofte b procuruer voor hem te dien gheautoriseert bij procuratie speciale ende irrevocable, affirme- rende danof onbetaelt zijnde, de ghedaechde paertie wert ghecondempneert tinhoudene van der cedulle te betalene ende vulcommene, ende in alle de costen van der instantie. 

[3] Item, als partie compareert ten eerste dachvaert, hij zal als vooren ghehouden zijn te kennen ofte loochenen zijnne cedulle, marc, handteecken ofte zegle, ende updat hijt kent zonder te proponeren exceptie legittisme ende peremtoire, wert ghehouden te namptieren binnen acht daghen in goude ofte zelvere, te[r] weerde begrepen in de cedulle met[t]en costen van den namptissement daeran clevende up heerlicke executie. 

[4] Item, indien paertie kende de cedulle, proponerende exceptie p[e]remtoire, wert ghehouden voetstaens te verclaersene ende binnen XIIII daghen te verifierene voor alle dilayen ofte te namptierene, als boven up heerlicke executie. 

[5] Item, ende als paertie comparerende ende ghenamptiert hebbende, sal hebben zijnne exceptien, zoo hij e te raede vinden zal, procederende in de za[e]cke ghelick in de materie personele hiernaer verclaerst. 

[6] Item, als ymandt ghedachvaert wert om te kennen cedulle, marc ofte handteeckene [ofte] zeghele van zijnen vorzate in wiens goed hij hem hoier ghefundeert heeft, zal heb- ben drie ordinaire daghinghen, ende ghehoort zijn bij justitien als van anderen sculdelicken zaecken. a. als, B; alst, A. - b. ofte, B; over, A. - c. hij, B; zij, A.  76 

[7] Item, van allen cedulen danof de payement verschenen worden ende ghevallen den tijt van thien jaren verleeden, wert men onghehouden te namptierene. 

 

[CXIII] Autres procédures en action purement personnele. 

[1] Item, comme est dit cy-dessus les assignations estantes données et escoulées com- me dessus de l'authorité du juge, par l'amman juridiquement ou par celuy que ceux de la loy commettront à cet effect, en apparaissant par relation, si l'assigné ne compare pas, on décerne deffaut contre luy et on ordonne réadjournement. 

[2] Item, si la partie évoquée comparoissoit à la seconde assignation ou à la troizième, se présentante en jugement ou par procureur pour luy, il serat obligé de purger le deffaut et de payer les déspens des deffauts précédens, si partie le requiert, avant que d'estre receu en opposition. 

[3] Item, tout procureur est obligé de montrer sa procuration à l'introduction des cau- ses, si partie le requiert ou de la faire coucher sur le rool ou sur les registre apud acta. 

[4] Item, si l'assigné compare, le demandeur est obligé de fournir de demande, comme dessus, à péril de congé de cour avec dépens; que si le demandeur restoit derière, congé de cour serat accordé au deffendeur avec dépens. 

[5] Item, le deffendeur ne comparoissant pas à la troiziesme assignation, il serat débouté de toutes exeptions et deffences, et ordonné au demandeur de servir de demande par forme d'intendit avec concl[us]ions pertinentes, et de le verifier, si la cause le requiert ainsy, et serat procédé avant par ordre à conclusion en droit. 

[6] Item, si quelque assigné disoit à l'amman, ou à celuy qui seroit commis à faire l'assignation, qu'il n'y viendroit point, et s'il en apparut par rapport, et si suivant ce, l'assigné ne comparut pas ce jour là, il est entièrement contumacé, tout de mesmes comme si l'assigna- tion étoit péremptoire et avec O-inthimation. 

[7] Item, lorsque quelqu'un est assigne pour emprendre ou réferer serment, compa- roissant aprez premier ou second deffaut, il payerat les despens d'iceux deffauts avant qu'on ne l'escoute; mais s'il estoit en demeure d'y venir au troiziesme deffaut à O-inthimation, le serment seroit reféré au demandeur, et selon cette affirmation le deffendeur est absout ou condemné. 

[8] Item, partie estante en droit de voir jurer témoins aprez intendit servy, et de faire production de lettres, titres et documens, il pourrat, ce fait, se présenter et répondre à chaque article de l'intendit per verbum credit vel non, sans sortir des faits y contenuz ou proposer quelque exception, comme en étant privé et débouté au paravant. 

[9] Item, que les procureurs sont obligez de coucher leurs responsifs à la marge de chaque article par tout le premier dilay, selon qu'est dit en l'article précédent, et auront six sols 79 pour leurs vacations, cela estant fait, le demandeur irat avant avec sa production, si que de conseil. 

[10] Item, avant que le demandeur commence à procèder, il est tenu, ou son procureur, d'affirmer par serment (que les praticiens appellent, de calumnia) qu'il estime d'avoir bon droit en sa cause, et que l'intendit ou la demande contient vérité. 

[11] Item, la production et l'enquète estantes achevées sur l'intendit, le demandeur doit de nouveau faire donner assignation à sa partie adverse afin qu'elle aille lever copie de l'intendit, des noms et des surnoms des temoins, afin d'y fournir de reproches endéans certain terme compétent. 

[12] Item, si le deffendeur ny son procureur pour luy, n'y compare pas au jour endéans le terme marqué, on le débouterat de reproches à un adjournement, et on conclura la cause en droit pour rendre sentence lorsqu'il plairat aux juges. 

[13] Item, si le deffendeur compare sur reproches, sans estre prette à en fournir, elle doit prendre terme à cet effect, à péril d'en être débouté, sans qu'elle aurat des dilays davantage; et au jour du déboutement, faute de servir de reproches ou de contredits, on conclud la cause en droit; on n'userat désormais plus d'aucun, sauf à purger en cette matière. 

[14] Item, lorsque la partie deffendante sert de reproches le demandeur prend du terme pour servir de salvations s'il luy plaist, et s'il en fournit ou s'en déporte à la première assigna- tion, on conclurat la cause en droit, et le juge en décidera à loisir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

[CXIII] Andere proceduren in simpele personnele actien. 

[1] Item, alzoo vooren gheseyt, de daghinghe in vierscaren vercreeghen ende bij der auttoriteit van den juge, bij den wettelicke amman ofte die scepenen te dien committeren zullen, ghedaen zijnde, daerof blijckende bij relatie, ende de ghedaechde niet en compareert, zoo wert jeghens hem ghegheven diffault ende gheaccordeert een ander daghinghe. 

[2] Item, indien de verweerende partie compareerde ter tweedde ofte deerde dachvart, hem presenterende te wette ofte procureur van zijnen weghe, aleer hij in oppositien ont- fan [ghen] wert, zal ghehouden zijn te puergierene de defaulten, mits up te legghene ende te betalene de costen van den voorgaende diffaulten, updat partie versouckt. 

[3] Item, alle procureurs ten instelle van der zaecke werden ghehouden te tooghene procuratie, updat partie versouct, ofte die te doen te[e]ckene up de rolle ofte registre apud acta. 

[4] Item, indien de ghedaechde compareert, den heesschere wert ghehouden heesch te ghevene als voorseid, up peyne van te gheldene oorlof van hove ende costen; ende indien de heesschere achterbleve, zoo zal den verweerdere hebben oorlof van hove [ende] costen. 

[5] Item, den verweerdere ter derde dachvaert niet comparerende, men zal hem ver- steckene van alle exceptien ende weeren, ende den heesschere ordonneren heesch over te gheven bij voorme van intenditte met conclusie pertinente, ende die te verifieren updat de zaecke zoo heescht, ende voort procederen bij oordene totter conclusie int rechte. 

[6] Item, endc ghedachwaert yemende zijnde ende ze[i]de tot den amman ofte den ghecomiterden om de daghinghe te doene, dat hij niet commen en zoude, ende danof blecke bij relatie, ende alsoo de ghedaechde niet comparerende ten daghe dienende, wert ghecontu- macieert met vulle contumacie, ghelick of hij peremtoirlic ende met intimatien ghedachwaert ware. 

[7] Item, als yment ghedachwaert wert om den eedt taccepteren ofte refereren, com- parerende naer deerste ofte twede deffaulte, zal betalen de costen van dien, eer hij ghehoort wert; ende indien hij achterbleve ten derden deffaulte met intimatie, den eedt werdt den heesschere gherefereert a ende den verweerdere volgens den verclaerse van die, ghecom- dempneert ofte gheabsolveert. 

[8] Item, partie ghesommeert zijnde naer intendit overghegeven, omme b oorconden te zyen zweeren ende productie van lettren, tytlen ende bewijsen te zyen doene, zoo zal hij hem te dien moghen presenteren ende andtwoorden up elck article van den intendite per verbum credit vel non credit, zonder te gaene buten article daerinne begrepen, ofte eeneghe exeptien te proponeeren als van te vooren daerof ghepriveert ende verstecken. 

[9] Item, dat de procureurs ghehouden werden bij der eerste dilaye te stellen respon- siven up elck article als int voorgaende article ghezeyt es, ende zullen hebben voor heuren a. gherefereert, B; ghereserveert, A. - b. omme, B; ende, A. 78 vacatien VI sc. par., twelck ghedaen zijnde, zal den heesschere voortgan in zijne productie zoo hij te rade wert. 

[10] Item, aleer den heesschere beghindt procederen, zoo wert hij ofte zijnen procureur ghehouden voor den juge taffiermerene bij eede, dat men nompt bij den gheleerde juramen- tum de calumnia, dat hij meent te hebbene goede cause in zijnne zaecke, ende dat tinhouden van zijn intendit ofte heesch warachtich zij. 

[11] Item, de productie ende beleet up tintendit ghedan, den heesschere moet van nieulx doen dachvarden zijne partie omme te lichten coopie van intendite, namen ende toenamen van den oorconden om te dienen van reproche teenen zeckeren ende competenten daghe. 

[12] Item, indien den verweerdere ofte procureur voor hem niet en compareert ten competenten daghe, men zal hem verstecken van reprochen met diere ghedachwaert, ende sheeschers zaeke ende beleet sluuten in rechte, ende vonnesse gheven ter a[y]semende van der wet. 

[13] Item, ende updat de verweerende partie compareert ten competenten daghe van reprochen, ende niet ghereedt en es om danof te dienen, zoo moet hij daertoe dach nemen, up verstecken tzijne zonder meer delaijen thebbene, ende ten daghe van den versteckene bij ghebreck van reprochen ofte contradictien over te ghevene, concluderen in rechte, bij dewel- cken men nu voortan niet meer useren en zal van eeneghe purgen in deze materie. 

[14] Item, wanneer de verweerende partie van reproche [dient], zal den heesschere heb- ben dach om te dienen van salvatien, indient hem belieft, ende daerof ter eerste dachwaert ghedient ofte verdreghen, men zal de zaecke in rechte sluuten ende wijsen te aysemente als vooren. 

 

[CXIV] Comment on procèderat lorsqu'un deffendeur compare. 

[1] Item, lorsqu'il arriverat qu'un deffendeur compare et ne se laisse pas contumacer aprez trois assignations, mais qu'aprez avoir ouy ce qu'on demande à sa charge, il dénie le fait luy imposé, sans proposer aucunne exception, on ordonnerat au demandeur de servir d'intendit nourry [de] faits et des conclusions, pour procèder avant comme dit est. 

[2] Item, si le deffendeur, aprez avoir ouy la demande, veut proposer des exceptions dilatoires ou déclinatoires à sa partie, si comme d'incompétence, de judicatoire, de suspec- tation de juge, que la demande n'est pas suffissament libellée, ou des autres exceptions sem- blables fondées en droit, on les admettrat et fairat de nouveau droit par ordre. 

[3] Item, si partie propose exception dilatoire, déclinatoire ou autre incident dans des causes, qui s'instruissent par écrit, on fairat droit là-dessus avant tout, et la partie succombante serat condemnée aux despens de l'incident, bien entendu que la partie, qui voudrat proposer une desdites exceptions, le devrat faire durant le premier dilay. 

[4] Item, lorsque la partie deffendresse, aprez avoir ouy la demande, prétend de som- 81 mer quelqu'un à garrand, on luy accorderat un terme ordinaire compétent à effect de le faire évoquer à guarrand avec O-inthimation; que si l'évoqué, aprez le rapport en fait, ne compare point, serat donné acte de non-comparition. 

[5] Item, mais si la partie, évoquée à garrand, compare et emprend le garrand, et qu'il y est receu, soit qu'il est ecclésiastic, ou plus puissant que le deffendeur, ou qu'il seroit forain de la ville, il luy serat permy de ce faire, si cela se faisoit sans fraude, pourveu que telle personne soit obligée à donner caution avec une personne suffissante, étante tenancier, parceque de la part des gens de loy on n'obtiendroit pas exécution dans les biens meubles des ecclésiastiques ou des forains. 

[6] Item, il se pratique aussy que le premier évoqué à guarrand, comparant, pourra requérir de sommer aussy un autre à gu[a]rrand, et cet autre une troiziesme personne à garrand sans plus, chacun d'iceux ayant un seul dilay, comme dessus. 

[7] Item, lorsque la partie évoquée compare et ayant jour pour répondre péremptoire- ment aprez qu'on luy ait fait demande, il pourrat avoir premièrement terme de délibération, en aprez un second, et un troiziesme sur déboutement de deffences; que si la partie adverse ne consente pas à ce que luy soit accordé un plus grand dilays, sçavoir, de quinzaine au regard des parties demeurantes dans les limites de la seigneurie ou au premier jour des playds, et à l'égard des demeurans hors d'icelles à tel terme et dilay que bon et raisonnable aux esche- vins à leur discrétion; or, si le deffendeur es, en demeure de répondre alors, on l'en décla- rerat debouté et condemné comme dans les fins et conclussions du demandeur, sans faire preuve ultérieure à l'égard d'icelles. 

[8] Item, est à sçavoir que chacunne des parties, ou son procureur uniquement, peut prendre lesdits dilays ordinaires une fois en chaque cause et point davantage, jusques à con- clusion en droit ou règlement à preuve. 

[9] Item, cecy fait et étant péremptoirement répondu par le deffendeur et conclu, on procèderat avant par repliques, dupliques, tripliques, quadrupliques, si besoin soit et que la cause le requiert, sans admettre d'autres écrits, à péril de vingt sols parisis d'amende à la charge du procureur y cont[r]evenant; et alors ils sont obligez, si quelqu'un d'eux a néces- sairement besoin de vérifier aucuns faits. de le déclarer et de conclure la cause en avis, cha- cun faisant au contraire serat de vingt solz par. d'amende sur le tapit. 

[10] Item, celle des parties, qui est le plus hasteé, doit faire donner assignation à son adverse à certain compétent jour pour aller avant à l'enqueste et en la vérification. 

[11] Item, auquel jour il doit apparoir au juge des assignations; que si partie com- pare, elle doit répondre à chaque article de l'écrit par verbum credit vel non credit, que le greffier signe. 

[12] Item, si la partie ne compare pas. on décerne deffaut contre elle, et l'on procèdera avant à l'enquette par les eschevins et le greffier. 83 

[13] Item, lorsque jour est préfixé ou ordonné aux parties de procéder en enquette, le greffier tiendra note du temps employé à icelle ou dans le registre ou sur le rôl; mais le jour préfixé finissant, ledit greffier réveillerat et appellerat la cause, pour sçavoir si partie désire d'avoir nouvelle préfixion de jour pour continuer le besoigné, ou si elle renonce à plus produire. 

[14] Item, en matière d'enqueste le demandeur ou le deffendeur aurat trois adjourne- mens ordinaires, lesquels adjournemens se désignent par le juge selon l'exigence et la quali- té de la cause, sauf un quatriesme adjoumement, attendu que les preuves son[t] favorables 

[15] Item, les témoins étans ouyz et partie ayante renoncé à plus produire ou en étant debouté, on servirat de reproches et de salvations, et la cause conclurat de nouveau, com- me dit est. 

[16] Item, la cause estante conclue en avis, on fairat montrer aux parties leurs pièces ou à leurs procureurs avant la vuidange, et on leur fairat déclarer si elles y trouvent du man- quement, lesquelles ils devront joindre par inventaire s'ils se tiennent contens, ou en dresser aussy acte conjointement de coulement en droit, lequel serat joint aux pièces. 

[17] Item, les procureurs et les playdeurs sont obligez de fournir les procès dans les- quels ils se seroient occupez, ils y joindront par inventaire les actes de déboutement ou de renonciaton à plus produire, du coulement en droit et les autres lettres, enseignemens et documens y servans, ensemble de les mettre au procès avant que tels procès seront tenuz pour parinstruitz et en état d'estre jugez, à péril de par le procureur, qui serat trouvé de ne pas l'avoir fait, payer certain droit par forme d'amende dit lamproye (terme de palay), portant douze sols parisis, qui s'avance incessament, à péril de suspension de sa charge de procureur pendant l'espace d'un demy-an. 

[18] Item, lorsque l'on voudra rendre sentence, on donnerat assignation aux parties, ou on les advertirat ou leurs procureurs de la venir ouyr prononcer certain jour compétent. 

[19] Item, la sentence estante prononcée, si despens s'adjugent à l'une ou à l'autre des parties, la partie obtenante fairat donner assignation à son adverse, condemné en iceux, à voir mettre despens à cour et y servir de diminutions; que, si elle ne compare pas, il en est debouté au premier deffaut, et moyennant ce, on passe outre à l'exécution. 

[20] Item, il est à sçavoir, que dans toutes les causes, où l'on n'use que d'une seule assignation, si comme au regard [de] témoins, en matierre de guarrand, de voir mettre despens à cour, de reprendre les erremens et autres semblables; quant aux autres assignations à O-inthimation, auxquelles, soit que partie compare ou point, on procèderat avant, selon la qualité de la cause. 

 

 

 

 

 

 

 

 

[CXV] Des appellations. Item, celuy qui appellerat d'une introduction de cause, soit d'assignation, arrettement ou de quelque sentence, ou d'appointement interlocutoir, sur lequel la cause principale ne

p85

 sçait pas vuider et qui est réparable au diffinitif, que non obstant l'appellation interjettée, l'on procèderat avant au principal, tout ainsy comme s'il n'y aurait pas eu d'appellation, et la sentense serat executée au principal selon l'ordonnance de nos seigneurs souverains édictée en l'an 58, nonobstant l'appellation aussy avant qu'elle soit réparable au diffinitif, à cau- tion comme dessus. 

 

 

 [CXVI] Des lettres réquisitoires. Item, parce qu'il convient que toutes sentences sortent effect et soient mises à exécution selon leur forme et teneur, et afin qu'elles ne soient pas illusoires, l'on use et par cette ordon- nance on usera désormais que, si les personnes condemnées, soit en amende ou autrement, se retirassent avant la date de ladite sentence ou en aprez, de la jurisdiction et dès limites du juge et des gens de loy, par lesquels la sentence estoit rendue, et que par ainsy les sentences ne sçavent pas estre exploitées par l'officier du juge qui les a rendues, tels gens de loy expé- dieront des lettres closes aux juges ou à l'officier du lieu où le condemné demeurerat, et re- quérerat d'eux par les mêmes lettres d'accomplir leur sentence en faveur de justice, ce que les officiers et les juges sont obligez de faire et d'effectuer sans dilayer, ou de permettre que cela se fasse par l'officier du juge qui a rendu la sentence; au cas de refus, ils en seront à l'amende de soixante livres parisis, et neaumoins la sentence serat executée par main supé- rieur; que si les forins commettroient délict ou forfait dans cette châtellenie sous monsei- gneur ou sous ses vassaux, on procéderat contre eux par évocation à la jurisdiction et seigneurie où le fait se commettrat, et s'il se laisse condemner par contumace ou autrement, il est exécutable par des réquisitoires, comme dessus. 

 

 

 [CXVII] De ceux qui ont assignation pour déposer en enquette. Item, celuy qui at assignation pour déposer en enquette à la requisition de l'un ou de l'autre des collitigans, soit pour connoissance particulière ou séculiere, par criée d'église ou autrement, ne compare pas au jour assigné, serat à trois livres par. d'amende, s'il ne sçait pas avancer des excuses légitimes au contentement des gens de loy; et comparoissant sans vouloir déposer, soit en matière criminèle ou civile, on le contraint à déposer par arrêt au corps ou par amende, et en outre par détention et emprisonnement de sa personne et par toutes voyes de contraintes raisonnables et permises de droit.

p87 

 

 [CXVIII] De ceux qui allèguent des faits et de quelle manière ils se vérifient. Item, ceux qui articulent quelque faits dans des procès qui se peuvent vérifier par quelque article de ces statuz et usages, il pourrat les vérifier par extrait signé du greffier de la vierschaire du Bas-Warneton, auquel extrait serat adjousté foy et crédence au terminer de la cause, pour être fait droit, loy et justice sur iceluy selon l'exigence du cas, que si la décision de la cause roule entièrement ou en partie là dessus. 

 

 

 [CXIX] De l'office de l'amman de cette châtellenie. 

 

 [1] Item, pour le grand nombre des héritiers féodaux et des vassaux, qu'il y dans cette châtellenie ayans tous haute justice ou pouvoir d'établir bailly et amman il se pratique cependant d'ancienneté, et suivant ce on ordonne qu'un amman demeurerat au Bas-Wame- ton, et tiendrat sa résidence aux environ du milieu du village et sept sermens pour garder aux avestures, bleds, bois, enclosures et autrement, et à faire partout des bonnes et léales captures et des enparquemens, ensemble d'en faire rapport à loy, conformément à ces ordon- nances et statuz, ayants le quart des amendes statuaires; deffence à iceux de faire aucunne composition. 

 

 [2] Item, le même amman est tenu de venir pour le moins tous les dimanches à Warneton à grand messe, au bailly et aux gens de loy du même lieu, pour sçavoir si l'on a besoin de luy; il est semblablement obligé de porter tous les envoys par billetz tout avant la châtellenie, et de les addresser au sallaire fixé de toute ancienneté à cet effect, comme aussy de faire toutes les criées d'église et de publier les jours de playds, en ayant ordre, si que de coutume. 

 

 [CXX] Du sallaire de l'amman. 

 

 [1] Item, ledit amman aurat deux sols par. à toute criée d'église et un sol parisis à toute assignation faite à l'église paroissiale à partie, à toute signification personnelle qu'il fairat au domicile par ordonnance de ceux de la loy, endéans une lieue cincq sols parisis, et au delà d'une lieue dix sols parisis, en relatant pertinentement leurs assignations et significations, et de toute sommation à venir payer deniers royeaux deux sols parisis, iceux deniers payables endéans tiers jours à péril d'estre contraints par le bailly extraordinairement, pour lesquels devoirs le bailly aurat en ce cas dix sols par. à tout exploit, ou en desous à discrétion. 

 [2] Item, tous arrestemens et deffences qui ont lieu suivant ces statuz et usages, se doivent dresser par le bailly et deux eschevins ou plus, et tout échevin at, endessous la dis- tance d'une lieue, dix sols parisis, et vingt sols par. chacun audesur d'une lieue, et le bailly

p89

 le double, parmy-ce ils sont obligez de ramener l'exploit à fait au premier [jour] de plays afin de procèder avant, si que de raison. 

 

 [CXXI] Des arrettemens, deffences et interdiction à faire par l'amman. Item, un arrettement et deffence se faisant pour le différent des parties et requèrant accélération et expédition, si le bailly ny sçavoit pas vaquer bonnement, en tel cas, l'amman en pouroit faire l'expédition, à l'assistence de deux échevins, et l'exploit serait de tel effect que s'il estoit dressé par le bailly en personne. 

 

 

 [CXXII] Des vendues et des fraiz en dépendans. Item, qui prétendrat de faire vendue dans la dite châtellenie, faire la pourrat de la permission du seigneur, en faisant crier par l'amman les biens à vendre et les écrire par le greffier de la vierschaire; et ceux qui fairont faire des vendues peuvent accorder terme de payement à ceux qui en achèteront, un demy-an à deux payemens, le premier à faire dans trois mois, quant à la moitié, et l'autre moitié trois mois aprez, dont le greffier se fairat asseurer par des cautionnemens touchant chaque marchet, à péril que le greffier en serat responsable; le même greffier devrat à la fin de chacun terme collecter les deniers des meubles venduz, et les fournir à ceux qui auront fait faire les vendues, dont il aurat quatre sols à la livre de gros, bien entendu que si la vendue ne monte pas à cinc livres de gros, le greffier aurat pour sa journée seize sols parisis; néaumoins si ceux qui font faire la vendue, voulussent bien accorder un plus long terme, il en serat libre, mais il est obligé de se pourvoir de caution à l'égard de ceux qui achèteront à la vendue, à ses risques et périls, quoyqu'il aurat exécution tranchée également comme pour des deniers royaux, en payant tousjours le greffier comme dessus; et l'amman aurat pour son sallaire de criage deux sols parisis, sauf si la vendue étoit endesous les dix livres de gros, ledit amman aurat seize sols par. pour son sallaire; mais, si l'on devroit passer à exécution pour faire rentrer les deniers d'icelles vendues à l'ab- sence du bailly, ledit amman est authorisé à ce pouvoir faire à la charge de ceux qui devroient à la vendue, dont le sergeant aux vendues luy donnerat un état, et l'amman aurat dix sols par. à toute exécution. 

 

 

[CXXIII] Des sallaires des procureurs. 

 

 [1] Item, tout procureur aurat pour faire demande verbalement et prendre conclu- sions pertinentes, en manière accoutumée, quatre sols par. comme le greffier, et huit sols par. pour faire demande par escrit. 

 [2] Item, pour le dilay et terme à répondre, deux sols parisis, pour répondre verbale-

p91

 ment, quatre sols parisis; conclure selon stil et par écrit, huit sols parisis; pour prendre terme à repliquer II s. par. et pour former la replique ou duplique VIII s. par. 

 [3] Item, pour prendre autre jour ou deffaut III s. par., et à l'égard de tous dilays ou continuations où ils ne fournissent point à l'adjournement, pour avancer la cause selon l'estat d'icelle, ne soit qu'ils en fussent requis par partie, auquel cas ils aurat deux sols par. 

 

 [4] Item, au regard des responsifs, les procureurs sont obligez de les coucher par écrit dans les procès, à la marge de chaque article, per verbum credit vel non credit, et ce le pre- mier jour de l'enquette, partie présente, du moins évoquée ou son procureur, sans désormais plus user des responsifs généraux, et auront IIII s. par. pour leur sallaire. 

 [5] Item, à chaque témoin, qu'ils produise, compry la forme du billet portant sur combien d'articles ils doivent être entenduz, pour chaque billet XII s. par., pour la produc- tion des tiltres par forme de preuve avec les billetz y attachez IIII s. par. 

 [6] Item, pour prendre jour à servir de reproches II s. par., pour la formation de reproches VIII s. par., pour conclure la cause en droit IIII s. par., pour un calendrier per- tinent et former inventaire, le sallaire serat taxé par les échevins, pour former et rédiger par écrit VI s. par., et pour coucher diminutions à la marge IIII s. par. 

 [7] Item, si les écrits de demande, deffences, de replicque, duplique, triplique, repro- ches et de salvations se trouvent si étenduz et si difficiles que les procureurs maintenoient d'en prétendre plus gros sallaire que n'est dit cy-dessus, ils le mettront leurs sallaires à cour pour être taxez. 

 

 [CXXIV] De donner caution par les procureurs. 

 [1] Item, tout procureur serat obligé à donner caution suffisante à la somme de cin- quante florins carolus, et doivent sçavoir lire et écrire, ils doivent rafreschir aussy leur ser- ment pardevant les gens de loy, en jurant qu'ils observeront toutes les ordonnances faites et à faire tant au fait de leurs sallaires qu'autres, sans y contrevenir en aucunne manière; que si les parties avoient quelque intérest aprez eux, et que les dommages se trouvassent léaux, ils se recouvreront à leur charge sur ladite somme et le cautionnaire, ensemble telles amen- des, auxquelles ils pourraient être condemnez. 

 [2] Item, et les mesmes procureurs oivent tenir registre des causes et des dilayz per- tinement, à peine d'en être corrigez. 

 

 [CXXV] Manière par les échevins faire les playds. Item, que tous les échevins sont obligez de venir tous les jours de playds en leurs 93 siège lorsqu'ils sont publiez, à péril de trois livres parisis d'amende à tout deffaut, ne soit qu'ils sachent faire apparoir d'empèchement légitim. 

 

 [CXXVI] De records. Item, puisque l'on n'a jamais bien sceu sçavoir clairement où les gens de loy de ladite châtelenie ressortissent à chef-sens, il est ordonné, pour obvier à tous différens, qui se pourroient mouvoir en ce regard, en usant de quelque appellation à chefs légitim ou de records, mais lorsque les procès seront parinstruits et concluds en droit, on ordonnerat aux parties d'avancer des deniers aux fins de consulter la matière meurement, selon la qualité et l'exigence de la cause, à la discrétion des échevins. 

 

 

 [CXXVII] Comment on procéderat pour faire rentrer rentes héritières. 

 [1] Item, lorsqu'une personne a rente sur des terres dans la seigneurie et châtellenie de Warneton, et qu'il veut être payé d'aucuns arrièrages d'icelle, il est obligé d'en demander à celuy qui est le propriétaire du fond, ou à son fermier, pour le moins quinze jours avant que le crédirentier puisse leur faire donner quelque assignation; et au jour de l'impétration des lettres d'assignation, l'impétrant doit mettre sa lettre de rente à la vierschaire et y faire lecture d'icelle publiquement, et affirmer que la sommation est faite en la forme susdite, ensemble déclarer combien d'années d'arrièrage il en demande à la charge de son débiteur. 

 [2] Item, aprez que l'assignation est decernée, elle devrat s'exploiter dimanche avant le premier jour des plays, à l'église paroissiale du lieu où le fonds de l'hypothèque est situé. 

 [3] Item, que pour la non-comparition du propriétaire ny de procureur pour luy, serat accordé deffaut contre le débiteur, et réadjournement avec O-inthimation pour le pre- mier jour de plays, à faire comme dessus; que si le deffendeur compare alors, ou par pro- cureur, il payerat comme dit est, avant que d'être ouy dans ses deffences, XXII s. par. pour le premier deffaut, à sçavoir à ceux de la loy X s. par., au procureur X s. par., au greffier deux sols parisis; et pour la non-comparition, le créancier serat mis en possession du fond de son hypotèque avec la verge de la justice pour la cultiver et la défructuer, en rece- voir tous les proffits et les molumens à son proffit particulier, tant que le débiteur aurat purgé tous les arrièrages, pour lesquelles le fonds s'évince, à charge de par le crédirentier deman- deur rendre compte et renseignement des dépouilles et revenuz de l'hypotèque au deffendeur. 

p95

 [4] Item, si la partie compare et appert indubitablement par titre, registre ou par autre acte de ladite rente à suffire, elle doit proposer et avancer des exceptions péremptoi- res de solution ou payement; or, pour ce qui est des rentes, qui appertient à des esglises, tables des pauvres, chapelles ou à des hospitaux ou à des misérables personnes, en apparais- sant comme dit est, les deffendeurs sont obligez de consigner, avant que d'estre ouyz en jugement, liquidation des arrièrages au préalable. 

 

 

 

 

 [CXXVIII] S'ensuit la matière des partages. 

 [1] Primes et avant tous, les héritages et les rentes héritières irrédimibles se partagent entre le père et la mère et leurs enfans, à sçavoir, lorsque l'homme et la femme ont apporté des héritages et des rentes, non rachaptables au mariage, et qu'en aprez l'un ou l'autre d'eux termine vie par trépas délaissant enfans procréez d'eux deux, les mesmes enfans partagent contre leur père ou contre leur mère susperstite, l'héritage entier laissé et venu de cotté du prédécèdé, pour autant qu'il est encores en être et tel qu'il se trouve, sans que leur père ou mère vivant, retient aucun droit de propriété aux mesmes héritages, mais seule- ment la moitié de l'usufruit en viage, moyennant aussy payer la portion dans les charges en dépendantes, la vie durante et pas plus longuement; que si ledit héritage entier vient du cotté du prédécèdé, les mesmes enfans héritent encore la moitié de la propriété des héri- tages et des rentes héritières venant du cotté du père ou de la mère survivant, tellement que le père ou la mère ne peuvent vendre, charger ny alièner la même moitié, sauf toutes fois que le même père ou mère retiennent l'usufruit entier de tous leurs dits héritages et rentes héritières non-rachaptables leur vie durante. 

 [2] Item, si l'un ou l'autre étoit madelare ou madelaresse, le survivant est obligé de faire estat des biens ou de le faire faire endéans les quarante jours du trépas du mary ou de la femme, à péril de dix livres parisis d'amende, à moins qu'il n'y eut cause raisonnable et que plus grand dilay fut obtenu des bailly et eschevins, ce neaumoins ils doivent mettre les enfans en tutele endéans les premiers quinze jours, à péril de trois livres par. d'amende. 

 

 

 [CXXIX] De biens recèlez. Item, celuy qui recèle quelques effect, héritage, cathels, rente ou bonne debte apper- tenans à la maison mortuaire ou autrement, et ne les rapportoit pas dans l'état de biens, ils appertiendront, et la valeur d'iceux, entièrement à celuy au préjudice de qui le recèlement aurat esté fait, et le possesseur ou la possesseuse ou leurs en ayans cause les devront faire bon et les fournir; et au cas contraire, où le possesseur ou la possesseuse porteroit plus de char- ges que des biens à la maison mortuaire et qu'elle soit obérée, luy ou elle devrat fournir et 97 payer aux autres héritiers telles sommes, que l'un ou l'autre porterat ainsy fraudeuleusement au mont commun, et pardessus ce forfairont l'amende de trois livres parisis au proffit du bailly. 

 

 [CXXX] Des rentes héritières et non-rachaptables escheues durant mariage. Item, est à sçavoir qu'un héritage et des rentes héritières, qui sont dévouluz à l'un ou à l'autre des conjoints durant mariage, et appertienent quelques fiefs ou seigneuries, dans les- quels ils sont saisiz par confiscation à faute de payement des rentes seigneuriales ou autre- ment, ils suivront la cotté et ligne dont ils sont venuz, également comme si d'abord ils estoient apportez en mariage, sans estre réputez acquestz, comme achetez à deniers comptans. 

 

 [CXXXI] D'apporter au mont commun l'héritage que l'enfant at herité de son père ou de sa mère encore vivant contre les demy-frères et ses demy-soeurs, lorsque son père ou sa mère terminent vie par trespas. Attendu que le père ou la mère, aprez la dissolution de leur mariage, le survivant convole quelques fois à secondes noces, en procrée encores des enfans, et que ceux des premières noces ont emporté la moitié des héritages, que le même père ou mère apportoit d'abord en mariage, et que les derniers enfans sont le plus souvent plus nombreux, que non pas ceux du pre- mier lit, qui héritoient seulement la moitié de la moitié des mesmes héritages aprez la mort de sa première femme, et considéré que le même père ou mère pourront de nouveau se réalier en tierces noces, et en avoir encore des enfans, et que tous cesdis enfans doivent hériter également dans les héritages de leurdit père ou mère, et estre de ce cotté là égale- ment riches, lors du trespas de leur même père et mère, et d'avoir une égale quantité de terre, comme estans au dernier trespas, dont ils sont parens en pareil degré, lesdits enfans du premier lict et ceux du deuxième [ou] troiziesme lict seront obligez de rapporter de nouveau au mont commun de la maison mortuaire du mesme leur père et mère, tels héritage qu'ils ont héritez à la première dissolution des mariages, du cotté de leur père ou mère survivant, s'ils prétendent de venir partager quelque bien. 

 

 

 [CXXXII] Du viage que le veuf ou la veuve retient sur les héritages du mary ou de la femme prédécédé. 

 [1] Item, lorsque mary ou femme, ayant esté loyez par mariage, termine vie par tres- pas, soit qu'ils laissent des enfans ou non, le survivant retient en survivance la moitié des héritages venans du cotté du défunt, et ce sa vie durante et point d'avantage, aussy bien sur 99 ceux qui étoient apportez en mariage, que sur ceux qui sont dévouluz aprèz la dissolution d'iceluy ou advenu à tiltre de confiscation au prédécèdé, bien entendu, que lorsqu'ils ont des enfans encore mineurs, le père ou la mère at le gouverne entier de leurs enfans et partant l'entière jouyssance et l'usufruit de leurs bien, soit fief, héritage ou cathel. 

 

 [2] Item, lorsque lesdits enfans on attaint l'âge de majorité, le père ou la mère retient seulement la moitié de leurs héritages venuz du cotté du deffunt en viage, et jaçoit mesme qu'aucun desdis enfans meure, le père ou la mère ne perd pas son viage par ce moyen, mais il le retient continuelement toute sa vie durante, nonobstant le trespas dudit enfant. 

 

 

 [CXXXIII] Du gouverne des enfans. Item, jaçoit qu'aucun des parens des enfans voulusse tenir les mesmes enfans durant leur minorité pour rien, le père ou la mère ne perdront pas pour cela leur droit de gouverne, au reste l'usage et la levée des biens, d'autant que les mesmes parens ne seroient pas con- traignibles à tenir les enfans lorsqu'il seroit besoin. 

 

 [CXXXIV] De ce que le veuf ou la veufve ne tient aucun viage aux héritages que les héritiers mettent au mont commun, les uns vers les autres. Item, mais ledit veuf ou veufve ne tiendront aucun viage aux héritages, que les héri- tiers font rapporter au mont commun, les uns vers les autres, en quelque maison mortuaire, si comme aux héritages qui appertiennent à quelque maison mortuaire, puisque le rapport se fait uniquement au proffit des héritiers entre eux privativement, et nullement au proffit du veuf ny de la veufve, afin d'estre advantagez par là, joint que ce que l'homme et la fem- me donnent en mariage conjointement à leurs enfans ou à des autres, doit demeurer donné, sans qu'ils y prétendent plus aucun droit. 

 

 

 [CXXXV] Que ce qu'est promy en mariage est partageable, quand même il ne soit pas fourny ny parpayé lors du trespas. Item, lorsque père ou mère promettent par contract de mariage de donner à leurs enfans quelque somme de deniers, d'hypothèquer des rentes ou de vendre des héritages, et que le mariage étant consommé, les enfans vont de vie à trépas avant que la promesse soit effectuée, toutesfois ce qu'est promy serat partageable entre les héritiers, et les héritiers en proffiteront selon la nature de ce qui est stipulé, attendans et poursuivans l'accomplissement dudit con- tract selon sa fonne et son contenu.

p101

 

 

 [CXXXVI] Comment les héritages se partageront entre frères et soeurs de lict entier. Item, aprez le trespas de père et mère leurs enfans communs partagent les biens laissez par ceux, également, à compte des testes, comme des cathels; et s'il y a des enfans mariez, qui ont emporté quelque portion, ils la rapportent au mont commun, ou ils attendront tant que chacun des autres enfans serat foumy à proportion de l'équivalent a. 

 

 [CXXXVII] Comment les héritages se partagent entre les frères et les soeurs d'un demy-lict. Item, encore bien qu'il soit arrivé que l'homme et la femme, ayant été conjoints par ma- riage, l'homme ou la femme termine vie par trespas, laissant enfans, et qu'en aprez le survi- vant se remarie, et que de ces secondes nopces il laisse aussy des enfans à son décès, les enfans de chaque lict prendront seuls les héritages délaissez par leur père ou par leur mère prédécèdé, et quant aux héritages délaissez par le denier défunct, soit père ou mère, auquel ils touchent de deux cottez également, ils hériteront à compte de testes, et de ce cotté là ils auront portions égales dans les cotteries, car comme dit est, quoyque les enfans du premier lict puissent avoir hérité la moitié des cotteries au premier trépas, cela ne les avantagera pas, mais ils devront la remettre au mont commun au dernier trespas, s'ils prétendent d'entrer en partage, afin que les enfants desdits deux licts en ayent parts et portions esgales. 

 

 [CXXXVIII] Comment les cotteries dévoulues par le trépas d'un demy-frère ou d'une demy-seur se partagent entre les frères et les seurs de demy-lict. Item, où il y a des enfans de deux ou de trois licts, et où en aprez un de ces enfans vat de vie à trespas délaissant des héritages, les héritages se partageront entre les frères et les seurs venans et apparentez du cotté, dont les mêmes héritages sont venuz, aussy bien de demy lit que de lict entier, en quoy n'auront plus grand avantage que les autres, comme aussy à l'égard des cathels, ne soit au [cas] l'héritage fusse donné en récompense de cathels, auquel cas le même héritage se partageroit comme cathel, pour ne frauder personne. 

 

 [CXXXIX] Qui hériterat les biens d'un enfant, lequel s'est abtenu d'hériter de son père au moyen des biens qui luy ont esté donnez en avancement de mariage, et qui est terminé vie par trespas, son père et sa mère vivans encore tous deux. 

 [1] Item, lorsqu'un enfant at encore son père et sa mère tous deux vivans, et que le mesme enfant est colloqué par eux en mariage, et puis termine vie par trespas sans délaisser enfant, les biens de l'enfant trespassé retourneront et escheoiront aux dits père et mère encore a. Le manuscrit donne une seconde traduction de cette rubrique, à peu près identique à la première; nous ne la reproduisons pas. 

p103 

 vivans, tout ainsy comme si le même enfant marié seroit trespasse avant de s'estre marié et n'escheoiroient pas à leurs autres enfans, que les mesmes père et mère pourroient encore avoir vivans, estans tous frères et seurs à leur enfant marié trespassé; et semblablement les biens des enfans émancipez par le père et la mère. 

 [2] Mais, lorsqu'un enfant meure postérieurement à son père ou à sa mère, les biens du même enfans appertiendront à celuy des défuncts dont il at attaint l'hoirie, et succèderat à titre de partage aux héritiers dudit enfant, ses frères, soeurs ou autres, oncles, tantes, neveux et nièces apparens de ce cotté là; mais les héritages, appertenans audit enfant du cotté du père ou de la mère encore vivant, eschéoiront à ses frères et soeurs ou à leurs enfans apparen- tez de ce cotté là; que s'il n'y a plus aucuns enfant, les mesmes biens retourneront, eschéoi- ront et se partageront, soit par le père ou par la mère encore vivant, d'où les biens sont venuz, et non pas par des oncles ou par des tantes, car il ne seroit pas raisonnable de laisser passer des biens en ligne collatérale qui pourroient encore venir en droite ligne, puisque le père et la mère pouroient avoir et procréer plusieurs enfans. 

 

 [CXL] De ne pouvoir avantager aucun enfant en droite ligne, mais bien de pouvoir donner en ligne collatérale. Item, ainsy qu'est dit cy-dessus, tout ce que père ou mère ont donné à leurs enfans en avancement de mariage ou autrement, de quelle manière que ce soit, les mesmes enfans doi- vent le rapporter au mont commun, s'ils présument de pouvoir partager jointement leurs autres frères et soeurs ou jointement ceux qui les répresentent, aprez le trespas de leur père ou mère ou de leur ayeul ou ayeule, et partout où ils auront hérité ou eu quelque avance en ligne directe; mais, si des neveux ou des nièces ont receu quelque donnations faites par des oncles, des tantes ou par des autres en ligne collatérale, en véritables donnations qui se font d'entre vifs sans fraude, et que les donnataires en auroient receu la tradition, iceux neveux ou nièces n'en devront rien rapporter au mont commun aprez le trépas du donnateur, mais les garderont pour leur bien propre, franc, libre et particulier, et néaumoins partageront comme les autres héritiers, bien entendu, s'il y avoit quelque enfans qui avoient des donnations faites par père et mère, et que le père ou la mère mourussent en aprez, et si les don- nataires prétendassent de partager, ils seroient obligez de rapporter ensuivant le trespas du prédécèdé la moitié de leur donnation; que s'il ne se présente pas alors à partager, mais s'il vient au partage aprez le trespas du survivant, il serat libre de ce faire en remettant au mont commun la moitié de sa donnation sans plus. 

 

 

 [CXLI] Des terres et rentes héritières, que le mary et la femme ont apportez en mariage, se partagent aprez leur trespas, décédans sans délaisser des enfants. Item, lors qu'homme et femme se joignent par mariage, apportans des terres ou des rentes reputées immeubles ou mes en mariage. et qu'en aprez quelqu'un d'iceux vat de vie 

p105

 à trespas sans délaisser enfant procréé de leurs corps, les mêmes terres et rentes tiennent la cotté et ligne dont elles sont venues, à sçavoir, le veuf ou la veuve toutes les terres que luy ou elle apportoit en mariage, et les héritiers de la trespassée toutes les terres, qu'elle appor- toit en mariage; mais le survivant retient aux terres, que lesdits héritiers héritent, la moitié en viage sa vie durante; les héritiers ne font pas de même à l'égard des terres du survivant, car le veuf ou la veuve n'aurat aucun viage sur les terres d'acquest. 

 

 [CXLII] Des échanges et des récompenses de terres, comme aussy des rentes héritières et non rachaptables, qui sont vendues d'un cotté plus que de l'autre cotté. Item, quand l'homme et la femme, joints par mariage, vendent durant leur conjonction de[s] terres ou des rentes héritières d'un cotté plus que de l'autre, et où l'un d'eux vat de vie à trespas sans délaisser enfant procréez d'eux deux, celuy, soit survivant ou héritier, qui hérite toutes ses terres entièrement et les emporte, récompenserat l'autre en terres qu'il apportoit en mariage ou qu'il at coachepté durant mariage ou par argent ou par cathels; en ce cas, il renoncerat au viage sur les terres vendues, lequel il retiendrat sur les terres qui sont encores restées, car il doit tenir viage sur la moitié des terres et des rentes héritières enlevées contre luy à tiltre de partage; c'en est de même à l'égard de la femme, car jaçoit que la femme n'ait aucunnes terres pour en faire récompence que le même viage, elle ne renoncerat pas pour cela à son même viage en récompence, de même que le mary; la raison est qu'à la vente des terres le mary pouvoit outre sa volonté plustost, que non pas la femme. 

 

 

 [CXLIII] Récompense n'at lieu entre le père, la mère et l'enfant. Item, si l'homme et la femme ont des enfans de leur conjonction et laissez à leur tres- pas, jaçoit que durant icelle il s'est vendu plus de terres de l'un des cottez que de l'autre, il ne se fairat pas aucunne récompense pour cela entre eux et leurs enfans, ny aussy entre les enfans d'un autre lict, parce que les enfans doivent avoir

 pour aggréable ce que leur père et mère on fait. 

 

 [CXLIV] Des terres échangées par les trespas des frères et des soeurs de divers licts ou d'autres en autre degré. Item, d'ailleurs il ne se fairat aucun eschange entre frères et soeurs de divers licts tou- chant les terres venantes par le trespas de l'un de leurs frères ou soeurs, ny entre des autres héritiers en degré plus éloigné collatéralement, ne soit qu'il y eut des terres du défunct ven-

p107

 dues plus de l'un des cottez que de l'autre durant la minorité du même defunct, au quel cas on faira remplacement de ce qui s'est vendu plus d'un cotté que de l'autre. 

 

 [CXLV] Comment les terres et les rentes héritières se partagent entre le père ou la mère de l'enfant. Item, quand l'homme et la femme ont achepté ou acquy quelques terres ou rentes héri- tières durant leur mariage, et vont en aprez de vie à trespas, délaissants enfant ou des enfans de cette conjonction, les terres et les rentes héritières sont partageables entre les mesmes père ou mère et les enfans, moitié par moitié, sans que le père ou la mère y retiendrat aucun droit de viage. 

 

 [CXLVI] Encore touchant des aquetz. Item, lorsque gens mariez ont acheté et aquy quelques terres ou rentes héritières nonrachetable durant mariage, et qu'en aprez l'un ou l'autre d'iceux vat de vie à trespas sans délaisser hoir procréé d'eux deux, les mesmes terres ou rentes héritières ou non-rachetables se partageront moitié par moitié, à sçavoir, entre le survivant ou la survivante et les héritiers du deffunt, que chacun garderat en propre pour son bien franc et particulier; mais en récompense de ce que le veuf et survivant at employé à faire ledit achat auroit eu les cinc pars de huit, le survivant retiendrat dans la juste moitié pour viage sa vie durante sur les terres et rentes héritières tombées en partage auxdits heritiers sans plus, et cela aussy bien contre ses beaux enfans à l'advenant de la portée de leur portion dans lesdites terres et rentes acquet- tées, que contre des autres étrangers nonobstant qu'il ait des enfans légitims, car ces mesmes enfans ne sçavent pas affranchir leur demy-frères et soeurs de ce droit de viage, jaçoit que le leur seroit exempt par ce moyen là, et jaçoit que ses mêmes enfans font que le survivant ou la survivante ne prent pas des cinc parts de huit dans les cathels contre lesdits beaux enfans. 

 

 

 

 [CXLVII] Une personne vendant son patrimoine ou matrimoine et acheptant d'autre terres en aprez, comment elles se règleront. Item, arrivant qu'une personne vend son patrimoine ou des terres matrimonièles, avec cette déclaration expresse qu'il en voulut employer le pris à l'acquisition d'autres terres, et si dans la suite des temps il acheptasse des autres terres, on partagerat aprez son trespas les nouvelles terres achettée à proportion de la valeur des terres vendues, comme patrimonièles 

p109

 ou matrimoniels et non pas comme acquetz, parcequ'elles sont aquises en récompense des terres vendues; que s'il y a du résidu, il se partagerat à la manière suivante. 

 

 [CXLVIII] Des terres qu'un homme achette avant mariage toutes fois sans en payer le pris qu'aprez s'estre marié. Item, jaçoit qu'un homme ait acheté des terres et qu'il en ait été adhérité avant se marier, il n'en suivrat pas, qu'aprez son trépas l'héritage entier devroit suivre sa cotté et ligne, seulement si avant et à proportion de la somme des deniers, qu'il aurat fourny avant le mariage en diminution du pris convenu; que si les deniers du mesme achapt estoient fourniz postérieurement à la date du mariage, le mesme héritage serat estimé aquêt lors de son trespas par rapport au temps du payement en fait et non autrement, pour éviter fraude qui se pourroient faire par ce moyen là. 

 

 [CXLIX] De quelle manière les cathels se partagent entre le père ou la mère et leurs enfants. Item, lorsque le mary et la femme laissent des enfans procréez de leurs corps, les cathels, or, argent monnoyez et non monnoyez, debtes actives et passives et tout ce qui serat reputé cy-aprez pour cathel, se partagerat entre les mesmes père ou mère et leurs enfans, moitié par moitié. 

 

 [CL] De quelle manière père et mère, vivans tous deux, hériteront les biens de leurs enfans trépassez sans laisser descendans. Item, lorsqu'un enfant ayant encore père et mère vivans, termine vie par trépas, sans délaisser enfant, les mesmes père et mère, liez par mariage, soit qu'ils ayent plusieurs enfans qui sont frères ou soeurs de l'enfant défunct ou non, héritent le bien universel de leur enfant trespassé, aussy avant qu'il soit partageable. 

 

 [CLI] Quel cathel et aquêt écheoit par le trespas des enfans qui ont attaint hoirie de père ou de mère. Item, un enfant qui at attaint hoirie de son père ou de sa mère, vat de vie à trespas, ayant des frères ou des soeurs qui luy sont parens du cotté du père ou de la mère encore vivants, les mesmes frères et soeurs hériteront les biens, eux seuls, et non pas le père ou la mère; que s'il ny a pas des frères ny des soeurs, mais des autres neveux ou des nièces, le même père ou mère, encore vivant, aurat la moitié, et les héritiers du cotté du père ou de la mère du deffunt l'autre moitié. 

p111

 [CLII] Comment les enfans de deux licts partagent contre le beau-père ou la belle-mère. Item, lorsque mary ou femme mariée, décède de ce monde ayant des enfans de deux lits ou de deux mariages, tous les enfans, tant du premier et du demy que du dernier lict entier, héritent contre le veuf ou la veufve également dans les cathels, moitié par moitié, et en aprez par ensemble à compte de testes; de soirte que l'enfant d'eux deux rend les biens et le partage commun; mais si le veuf ou la veuve n'avoit pas d'enfant, et dans lequel la consanguinité de ses enfants ne luy font aucun empéchement, qu'il doive hériter de sept part les cinq, comme dit est cy-aprez. 

 

 [CLIII] Comment on partagerat les cathels d'entre les frères et les seurs de plain lict. 

 [1] Item, aprez le trépas du père et de la mère, leurs enfans d'un lict en mariage partageront les cathels également, et aussy ceux de leurs frères et soeurs, qui décèderont de ce monde en aprez, soit qu'ils soient mariez ou non, sans laisser des enfans. 

 [2] Item, où d'un veuf ou d'une veufve restoient des enfans, et avoient hérité la juste moitié des cathels contre père ou mère, au demier trespas de ces enfans-là terminé sans hoir superstite, lesdits cathels retourneront au père ou à la mère, les terres tenantes tousjours cotté et ligne, et allantes où il convient qu'elles aillent. 

 

 [CLIV] Comment on partagerat entre les enfans de divers licts la succession de celuy d'entre eux, qui termine vie par trespas. Item, lorsqu'il arrive qu'il y a des enfans de deux ou de trois licts, et qu'en aprez un de ces enfans vient à mourir, les frères et les seurs du trespassé, estans d'un lict entier, hérite- ront et prendront d'avant-part la juste moitié des terres acquettées et des cathels restez aprez le trespas dudit enfant, et dans l'autre moitié desdits biens ils partageront pardes- sus-ce, jointement les autres enfans de demy-lit, esgalement, sans prendre égard de quel cotté les mesmes cathels sont venus, ou si le père ou la mère encore vivant ne peuvent pas les accepter ny être préférez en iceux, mais ils viendront et demeureront au père ou à la mère superstite, et l'autre moitié aux autres héritiers, comme dit est.

p113

 

 

 

[CLV] De partager entre veuf et veufve et les héritiers qui leur sont forains. Item, que le veuf ou la veuve de quelque maison mortuaire, n'ayant retenu aucun enfant du deffunct, partagerat contre les héritiers du mesme deffunct ou deffuncte, luy estant forains, dans les deniers comptans, cathels, debtes passives et actives, les cinq parts de huit, et lesdits héritiers les trois parts, chacun pour son propre et franc bien, ainsy qu'il s'est fait et pratiqué de tout temps et s'observe encore journalièrement. 

 

 

 [CLVI] De ne pas renoncer à des maisons mortuaires ny se prévaloire de bénéfices d'inventaire. Item, que nul veuf pourrat renoncer à la maison mortuaire de sa femme pour s'exemp- ter des debtes et des charges de la même maison mortuaire; mais il serat licite à la veuve y renoncer, moyennant renoncer et se déporter du partage, par esspécial de tout cathel et fonds de terres, tant venans de son cotté qu'autrement, emportante à son proffit, pur et sans charge de debtes, seulement les habits dont elle serat revestue le jour des funérailles sans fraude, ensemble le douaire sur les fiefs, dont son mary estoit propriétaire et saissy durant mariage, ou lors de son trépas, excluant parmy ce le bénéfice d'inventaire. 

 

 [CLVII] Des debtes réalisées. Item, jaçoit que quelqu'un ait reconnu pardevant loy de devoir certaine somme à autru- huy, ou qu'il ait promy icelle somme avec ses enfans par contract de mariage, y obligeant son héritage, sans faire deshéritance ny adhéritance, telle debte est partageable à la maison mortuaire, chacun doit suivre la proprieté; mais si l'héritage est chargé et hypothèqué de rentes jurisdiquement, elles suivront les propriétaires et les arièrages d'icelles, pareillement s'ils ne veuillent pas entrer en partage; mais s'ils entrent en partage, les mesmes arrièrages deviennent partageables, le tout s'il y a du bien suffissament; mais s'il n'y en a pas à suffire, proportionnement à l'affectation, celuy qui pre[n]d l'héritage, paye le[s] debtes, comme s'ensuit. 

 

 [CLVIII] De ne pas desmoulir des manoirs, sans les rebatir. Item, jaçoit qu'il y auroit plus d'édifices sur l'héritage ou sur les fiefs de l'un des cottez que de l'autre, celuy, sur les terres de quy il y aurat le plus d'édifices, sera obligé de récom- penser l'autre à l'advenant de l'estimation à faire au préalable, sans qu'il pourrat démoulir les mesmes édifices pour en faire son proffit autrement. 

 

 

 [CLIX] De la récompense et payement à l'égard des édifices. Item, bien entendu que le propriétaire n'est pas obligé à faire payement et récompense de l'estimation entière desdites maisons et arbres en argent, mais il payerat et récompen- serat seulement du cinquiesme celuy qui a les cinc parts de huit dans les mesmes maisons et arbres; or quant aux autres trois parts, l'estimation et le fournissement d'icelles demeu- reront sursises jusques au trespas de celuy, qui at l'usufruit du fonds, dans lequel les arbres croissent, puisqu'il continue à occuper la moitié des mesmes édifices, dans la moitié du ven- dage annuel; et semblablement l'estimation et la récompense resteront aussi en surséance à l'égard de celuy, qui n'at que la moitié dans les mesmes maisons et droit à la moitié de l'usu- fruit du rendage, bien entendu, où il y a des autres maisons et des arbres assez pour faire la récompense distinctement et séparement de l'un l'autre, on le fairat lorsque l'on faira le partage. 

 

 [CLX] De la contribution quant aux réparations des mesmes maisons. Item, lorsqu'un veuf ou une veuve retient viage, tant sur les fiefs que sur les héritages amaissonez, ils devront et contribueront dans les réparations des mesmes édifices à l'advenant qu'ils sont en droit d'en profiter et recevoir les rendages, sans devoir se ressentir ny contribuer dans les fraiz d'aucuns nouveaux ouvrages, ne fut que l'on deust faire aucuns nouveaux ouvrages, auquel cas la douairière payerat le quart des nouveaux ouvrages nécessaires et non pas plus avant. 

 

 [CLXI] De rentes héritières. Item, des rentes héritières, à sçavoir, que l'homme ou la femme ont respectivement apporté en mariage, et de celles qu'ils acheptent ou acquièrent conjointement durant mariage, le veuf ou la veuve, n'ayant pas des enfans, at à l'encontre des héritiers du défunct les cinc parts de huit, si comme de l'argent et des cathels, et les mêmes héritiers les autres trois hui- tiesmes, à moins qu'elles ne fussent féodales, lesquelles en ce cas, tiendront cotté et ligne. 

 

 [CLXII] Des rentes héritières chargez au jour du mariage. Item, les rentes héritières, dont les bien du mary ou de la femme ou d'eux deux estoient chargez au jour de leur mariage, suivront celuy ou celle de la cotté et ligne de qui les terres rapportées à loy et réalisées sont vennues, également comme les rentes foncières, sans se par- tager ou venir à la charge de la maison mortuaire commune et générale, excepté les arrièrages qui s'en trouvent escheuz, lesquels se partage également comme les autres debtes passives. 

p117

 

 [CLXIII] Des rentes héritières vendues et chargée durant mariage. Item, s'il arrivoit qu'aucunnes rentes héritières se vendoient, et que des nouvelles rentes s'hypothècoient durant mariage, le veuf ou la veufve enporterat les cinc parts de huit contre les héritiers forains, et les mêmes héritiers les trois parts; la raison en est que le même veuf ou veuve sont obligez dans les mêmes debtes et charges, sont payées avec les deniers en provenans ou auroient contribué de huit parts les cinq. 

 

 

 [CLXIV] De rentes viagères et de viages. Item, lorsqu'un veuf ou veuve a des rentes viagères ou du viage à leur vie, à eux appertenantes durant mariage, les héritiers du deffunct ou de la deffuncte jouyront des cinc parts de huit, et cela aussy bien à l'égard du viage que le veuf ou la veuve avoit devant mariage aux fiefs ou à d'autres fonds de terres. 

 

 [CLXV] Jusques à quand les arrièrages des rentes sont partageables. Item, lors que les arrièrages de rentes héritières et foncières non rachaptables sont règlez payables à certain terme, ils ne se partagent pas, ne soit que les jours des eschéances fussent venuz et escheuz entièrement. 

 

 [CLXVI] En quel temps et à quel jour le viage est escheu. Item, parce que la question se présente pour sçavoir en quel temps le viage s'eschoit et finit, il est ordonné que lorsque quelqu'un a droit de viage à quelque fonds de terre ou de fief, pret, pature, bois ou autrement, s'il continue à vivre jusques à la Saint Jean-Baptiste soleil levant, la moitié de son viage s'escheoirat pour par ses héritiers en proffiter, bien entendu, si les bois taillis n'estoient pas venduz, qu'on les estimerat, arrivant qu'ils estoient de plus de trois âges, pour en proffitez aprez l'ordonnance d'icelle estimation, sans prendre égard à quelque attermination de jour, enserré au bail ou dans le contract de vente. 

 

 

 

 [CLXVII] Ce qui suit le fond, lorsque le viage cesse. Item, lorsqu'une personne a tenu des terres à tiltre de viage et vat par aprez de vie à trespas, arrivant que les terres soient avesties de bois de trois âges tant seulement ou en dessous, les bois suivront le fond, comme dit est cy-dessus, et les brancages, aussy ou les bois taillis; passé les trois âges, les mesmes brancages ou bois taillis seront estimez et partageables, mais 119 point les tronqs d'arbres, comme estans les souches du mesme bois taillis; que si le fonds est advesty d'autres productions, on se règlerat selon ce qui est porté par l'article précédent, eu égard au temps qu'il a vécu. 

 

 [CLXVIII] De représentation en partage. Item, tout ce qu'est ecript cy-dessus touchant les partages au nom de père ou de mère, de frère, de soeur, d'oncles ou de tantes, s'entend et s'entendrat d'entre leurs enfans ou d'entre cousins germains ou issuz de germains en ligne directe ou collatérale, qui les pourront représenter pour succèder et partager terres et cathels, tant jeuns que vieux. 

 

 [CLXIX] Des contracts des mariages. Item, que nonobstant tout ce qu'est déclaré cy-dessus, ordonné ou statué, les bailles et les traitez de mariages faits au contraire tiendront lieu et sortiront effect, sans aucunement pouvoir en estre frustrez ny iceux estre violez au préjudice du mariage. 

 

 [CLXX] De la vuidange et de l'enterrement du deffunct. Item, le veuf ou la veuve de quelque maison mortuaire, soit qu'il y ait des enfans ou des héritiers étrangers, est obligé d'inhumer le corps du trespassé, soit homme ou femme, à sça- voir, de payer le nettoyer, le cerceuil, les linges y servans, la convoy qui vient lever le corps d'iceluy et ceux qui le portent, l'ouvrir et le serrer de la fosse; moyennant les mesmes fraiz et payemens, le même veuf ou veuve vat quit et libre de tous autres fraiz et services de funérailles et des obits, que l'on fait en aprez pour le repos de l'âme du deffunct; mais ils doivent plustotz estre faits par les hoirs et héritiers du défunct, selon son estat et conditioin. 

 

 

 [CLXXI] De testamens. Item, que des testamens et des demières volontez, que le mary ou la femme fait et ordonne de son vivant, ny des terres et d'aumosnes qu'ils légate, le veuf ny la veufve n'est pas chargé; mais les fraiz et les charges d'iceux doivent être supportez par les hoirs et les héritiers du défunct privativement, soient ils enfans du défunct ou autres, nonobstant que le veuf ou la veuve auroit esté présent et entrevenu au mesme testament, l'advoué et y consenty.

p121

 

 

 

 [CLXXII] De restitutions et debtes déclarées par testament. Item, bien entendu, si par lesdits testamens ou dernières volontez estoient déclaré quelques restitutions à faire ou debtes secrètes à payer, elles demeurent à la charge générale de la maison mortuaire et seroit payées par icelle. 

 

 

 

 [CLXXIII] Comment les bâtards succèdent et partagent. 

 [1] Item, losqu'une femme at un enfant hors du mariage, puis aprez se marie et gaigne un ou plusieurs enfans durant mariage, les enfans tant nez devant, estant batards, que ceux gaignez en mariage, hériteront également les biens de leur mère, et les cotteries echues de la cotte et ligne d'icelle, et semblablement luy succederont ses hoirs, qui luy sont parens du cotté de sa mère, plus, l'enfant bâtard d'une fille légitime hériterat dans les biens de son ayeul ou de son ayeule aprez le trespas de sa mère ; c'en est de mesme à l'égard de tous les autres degrez, représenfant sa mère en matière de succession, toutes les fois qu'il eschet; mais les bâ- tards n'héritent rien du cotté de leur père, avant que le vice de bâtardise ne soit purgée, ainsy quand même deux bâtards frères auroient des enfans légitimes de deux cottez, des cousins germains, parens ensemble, ils n'hériteroient rien du défunct, y obstant que le vice de la bâtar- dise n'est pas encore purgé, mais il finit or primes au plain second degré d'yssu-germain, et ainsy tousjours bien entendu qu'il n'y a jamais aucun bâtard du cotté maternel. 

 [2] Item, lorsqu'il arrive que de deux ou trois bâtards, tous d'une mère, l'un des bâtards vat de vie à trespas, laissant du bien, la mère vivante encore, ses frères et soeurs de la mesme mère aussy vivans, partageront contre le seigneur la juste moitié des biens délais- sez par le défunct, soient ils meubles ou autres acquetz, nonobstant que la mère vive encore, et que le bien du deffunct n'est pas venu d'elle. 

 

 

 [CLXXIV] De prendre ou de donner par des bâtards ce qui se paye pour faire paix à partie. 

 [1] Item, que les battards ne donnent et ne prennent rien pour faire paix à partie du cotté du père ny de la mère. 

 [2] Item, que désormais ce qui se paye pour faire paix à partie au sujet d'un homicide, se partage avec despens, comme argent au coffre à la maison mortuaire, tant au proffit de la veuve que des enfans ou d'autres héritiers, dont le principal intéressé aurat dix livres par. d'avant-part, sans plus, quand même il seroit stipulé autrement par la convention.

p123

 

 [CLXXV] De l'avoir des bâtards. 

 [1] Item, lorsqu'un héritier de fief a droit à l'avoir des bâtards, et qu'un bâtard a va de vie à trespas dans le district de sa jurisdiction, sans laisser héritier légitim procréé de luy, le seigneur aurat la juste moitié de tous ses biens situez et trouvez sous sa juridiction et seig- neurie, pourveu payer les debtes du défunct, comme aussy obsèques, funérailles, offices de l'église et autrement, à l'advenant de ce qu'il proffiterat. 

 

 [2] Item, si un bâtard avoit des chevaux, des vaches, des veaux, des moutons, des cochons et autre bétail sortant journalièrement de chez luy et paturans sur une autre seig- neurie que celle où il demeure, et rentrent au soir chez luy, quand mesme les mêmes bettes ou autres, soit meuble ou cathel se transportent de son vivant, arrettez ou détenuz desous une autre seigneurie, ce nonobstant ils appertiendront au propriétaire du fief sous la jurisdiction duquel le bâtard demeurerat au jour de son trespas; les avestures, dépouilles, debtes actives et cotteries et autres cathels appertiendront au seigneur dans la juridiction duquel ils seront lors du trespas du bâtard, en payant semblablement les debtes et autrement com- me dessus. 

 

 [CLXXVI] S'ensuivent icy les coutumes des droits féodaux le plus usitez au château et bourg de Warneton. 

 [1] Primes, celluy qui est tenu ou reconnu pour homme de fief, devrat en avoir fait serment de feauté et promy hommage ou service au fief, comme il appertient, lorsqu'il en sera requy ou adverty par celuy qui a pouvoir de semoncer. 

 [2] Item, le mort saisit le vif son plus ancien héritier, s'il veut se fonder héritier; et celuy qui prétend droit à un fief, devrat le relever endéans quarante jours et en payer les droits, jurer féauté, et s'il laisse écouler le terme, le bailly pourra donner assignation au mesme fief pour avoir relief et homme; que s'il ne compare pas à la troisième assignation, estant sommé léalement, il en est à l'amende de dix livres parisis, et le fief adjugé au sei- gneur à effect d'en pouvoire percevoir les fruits à son proffit, sans en rendre compte et reli- qua, jusqu'à ce que celuy, à qui le fief appertient, viendra payer l'amende et les dépens et s'acquitera de son devoir selon la coutume de la cour. 

 [3] Item, le bailly ne pourrat admettre quelqu'un à feauté, sinon estant au château et bourg de Warneton, en cour deuement conjurée, présens cinc hommes de fiefs, point moins, il en payerat au fiefvé selon ancienne coutume un florin Philippe de vingt pattars et une piècette de cinc liars, vulgairement eenen braspennynck, à péril de correction arbitraire. 

 [4] Item, quand un homme de fief aurat ainsy presté serment de féauté, il pourrat a. bâtard: trépas, ms. 125 alors et pas plus tost, contraindre ses hommes de fiefs et fiefvez à luy faire féauté, et en outre d'administrer justice, mais aussy pas devant, à péril de dix livres par. d'amende. 

 [5] Item, il peut devenir et estre homme de fief à titre de succession, d'adhéritance, prise en vertu de lettres de vente, par donnation, par prescription de temps, dite tenure, qui est quand un fief at été possessé trente ans et un jour sans interruption, et par purge ou éviction à loy. 

 [6] Item, tout homme de fief doit à son seigneur un plain droit de relief de dix livres par. lors de son trespas, aussy à la donnation, ou éviction par justice, mais point à la vente, ce qui se purge par le moyen du disciesme denier. 

 [7] Item, aucuns fiefs doivent la meilleure dépouille, c'est à dire une des meilleures années de trois au choix du seigneur, ne fut que le fief portasse autre droit de relief. 

 [8] Item, attendu que les fiefvez ressortissans médiatement ou immédiatement du château et bourc de Warneton, sont la plus part hauts justiciers, ayans pouvoir, indiffera- ment les cinq paires et autres vassaux également, comme le seigneur ou souverain, excepté de composer de crimes et de questionner aucuns délinquans qu'à la présence du seigneur souverain, son bailly ou son lieutenant, nulle part ailleurs que dans ledit château et bourc de Warneton avec les hommes de fief ou avec des eschevins jaçoit mesme qu'ils auroient des prisons dans leurs seigneuries, suivant les prééminences à eux octroyées par le seigneur souverain et les anciennes coutumes inviolablement observées en ce regard. 

 [9] Item, lesdits fiefvez et vassaux ont droit de tonlieu, à sçavoir, de quatre sols parisis à la livre de gros aux vendues, l'avoir des bâtards, confiscation, et peut faire justice à l'égard de tous les faits, commis sur les terres de son fief ou sous sa seigneurie ayante pouvoir d'haute justice en la manière et ainsy qu'il est porté par l'article précédent. 

 [10] Item, lesdits vassaux ny hommes de fiefs ne peuvent vallablement prendre connois- sance ny agir qu'à Warneton, et ce dans le chateau ou bourcq, à péril de nullité, à moins que ce ne seroit à l'égard des actes de justice décernez dans ledit bourg pour être exploitez hors d'iceluy, tels que sont des assignations à donner dépositions, exécutions et autres semblables. 

 [11] Item, tout fiefvé et vassal, qui n'a pas des gens de loy à soy-même, le souverain seigneur ou son bailly est obligé de luy emprunter des hommes de fief et des eschevins, comme aussy des prisons, s'il est besoin pour faire et administrer en droit, loy et justice à leurs dépens raisonnables, pourveu qu'il les rende sans calenge, sans fruzil sentence étante mendié; ils ne resteront pas empruntez plus longtemps que ne durerat le sujet pour lequel ils sont empruntez.

 

 

 

 

p127

 [CLXXVII] De ce qui suit le fief. 

 [1] Item, au fief où il y at un pont levis, appertiendront et suivront tous les édifices que l'on sçait enfermer par le même pont levis, la porte à la basse-cour et tous arbres, sau- les, hayes et les branches des halotz endesous les trois âges, le pigeonnier, l'arbre du moulin et le moulin, les loyers, les croisures et tout ce qui ne tourne point à un moulin, le bled, froment et les autres avestures semées dans les terres du fief, ne soit qu'ils sçavent branler du vent, comme aussy les poissons dans les eaues, deux sines dans les fossez, les carpes dans la garenne, les lièvriers marquez de la marque du deffunct, les faucons et autres oyseaux de proye et les fourons, les filez et les réaux à prendre du gibier et des poissons; arrivant qu'il n'y ait point de pont et qu'il n'y en ait pas eu aucun d'ancienneté, la meilleure maison ou autre festissure et le meilleur arbre suivent le fief; tous les autres manoirs ou édifices, aussy tous arbres montans et autre cathels sont partageable pour autant qu'ils sont visibles hors de la terre, par estimation, également comme s'ils étoient couchez par terre; mais l'héritier aurat le choix de prendre les mesmes cathels, soit tous ou aucun d'iceux, moyennant payer et four- nir au montant de l'estimation, ou de les laisser emporter. 

 [2] Item, tous édifices, granges et estables tenans les uns aux autres, à briques, toits et à chevilles, nonobstant que les uns soient plus eslevez que les autres, sont censez et déclarez estre une seule festissure. 

 [3] Item, tout homme de fief est tenu de servir du rapport de son fief sous son séel envers son véritable seigneur, en déclarant une fois le dénombrement et le pouvoir d'yceluy, de quelle manière il le tient, et à quel service, à péril de l'amende. 

 [4] Item, pour ce faire, le vassal a un terme de quarante jours, depuis le jour de la publication, qui se fait par criée d'esglise, dez que les rappors sont adjugez au seigneur; celuy qui attaint nouvellement un fief, faisant hommage et luy estant ordonné par le bailly de fournir ce rapport, a semblablement quarante jours pour ce faire à péril d'amende, bien entendu que quand mesme il serait en demeure de ce faire, le bailly luy fairat faire som- mation par le sergeant sermenté, à purger le deffaut endéans les quarante jours ensuivans, moyennant quoy faire et en payant le sergeant du bourg de ses devoirs au droit de sommation, l'homme de fief irait quit de l'amende; que s'il se laisssait débouter et contumacer à la deuziesme quinzaine, ou s'il ne fournissoit point de rapport, commne dit est, il serait à l'amende des dix livres par., or pour le faire rentrer le bailly procèderoit par adjournement sur le fief du déffaillant. 

 [5] Item, et nonobstant ce que dit est, un homme de fief étant sommé de la sorte, s'il vient en cour et faisoit apparoire suffissament que pour causes considérables il n'auroit sceu former son rapport et dénombrement, les hommes de fiefs, ses collègues, luy accorderont autre terme de quarante jours pour faire son rapport. 

 [6] Item, si un homme de fief ne le sçavoit pas encore bonnement faire, le seigneur est obligé à luy monstrer et subministrer son registre; que si le seigneur n'avoit pas de registre 

p129

 ny des autres bons documens, il pourroit faire son rapport selon l'information de ses com- pagnons parensemble, sans amende. 

 [7] Item, si un homme de fief transgresse par son rapport ou autrement les droits de son seigneur souverain, il en seroit à l'amende de dix [!] livres par.; et s'il y rapportoit moins que ce qu'est deu à son fief, il seroit confisqué vers son seigneur; et [le bailly] seroit tenu à donner récépissé de son rapport sous son cachet d'armes, s'il en est requy, et l'homme de fief ayant son rapport tout prêt, le bailly pourrat le recevoir à protestation de le visiter en- déans quarante jours ensuivant et d'y contredire à loy, si bon luy semble; que si le seigneur et le bailly ne blament point le rapport endéans les quarante jours, il sortirait son plain et entier effect contre eux, sauf excuse raisonnable. 

 [8] Item, lorsqu'un vassal ou son bailly s'est abusé ou mépry au préjudice de son sei- gneur, le bailly pourrat luy faire sommer et agir contre luy pour luy faire redresser le même abus, selon droit de fiefs et la qualité de l'abus. 

 [9] Item, le bailly faisant demande touchant la propriété, franchise et le pouvoir du seigneur, les hommes de fiefs jugeront de sommer l'héritier d'un fief pour sçavoir s'il prétend d'advouer le fait commy par son bailly ou s'il s'en veut déporter; que s'il en advoue le fait, il est en transse de la calenge, mais s'il se déporte, et le bailly du souverain seigneur est recevable, le bailly du vassal forfaira l'amende de soixante livres et autrement à la discrétion du juge et selon l'exigence du cas. 

 

 

 [CLXXVIII] De services en cour. Item, tous services de fiefs étant à payer à certain terme fixe, le propriétaire d'yceux les devrat payer le même jour de son eschéance à péril de dix livres parisis d'amende, ou du moins endéans les quarante jours aprez la sommation, aux fraiz et despens de l'homme de fief, qui en doit le service, au recouvrement de laquelle amende le bailly procéderat selon qu'il est dit cy-dessus. 

 

 [CLXXIX] De debtes et obligations. 

 [1] Voyant que tous hommes de fiefs ressortissans, à cause de leurs fiefs, dudit château et bourg de Warneton, sont hauts justiciers et partant réputez nobles, féaux et de crédence, les debtes et les promesses qu'ils passeront sous leur séel tiendront lieu; mais s'il vouloit dénier de les avoir séelé, ils seront ouys en justice. 

 [2] Item, un homme de fief pourrait obliger son fief acquy par compromy de son pre- mier mariage, comme aussy ses cathels et meubles pour mieux fait que laissé, et pour en estre honnoré. 

p131

 [3] Item, un homme de fief a ces avantages, selon les coutumes de Wameton, qu'il peut obliger son fief pour trois ans, et les rendages d'yceluy encore pour trois ans, sans en avoir la permission de son seigneur, et ce pour voyage ou pour d'autres sujetz favorables; et peut, pardessus ce, donner son fief en ferme pour le terme de neuf ans sans plus, en recevant d'an en an les rendages.  

 

 

 [CLXXX] De donations et de ventes. 

 [1] Item, on ne peut vendre aucuns fiefs ny en changer que par deux voyes, à sçavoir, du consentement du plus proche ancien héritier lors de la vente ou de l'oppignoration, ou par nécessité pour mieux fait que laissé, dont doit estre donné connaissance au juge, ne soit que le vendeur ait acquetté le mesme fief ou fiefs. 

 [2] Plus, il est usité d'ancienneté, dans ledit bourg, qu'un homme de fief vendant son fief, n'est tenu pour aucun achapt, autant qu'il n'at reconnu le marché pardevant deux hommes de fiefs héréditaires, ses compagnons, ensemble au parquet dudit bourg et château. 

 [3] Item, le marchet estant ainsy reconnu, on devrait procèder, avant tout, à la deshé- ritance et à l'adhéritance selon l'ancienne coutume, à péril de dix livres par. d'amende et de payer la moitié du dixiesme denier par celuy qui en seroit en demeure. 

 [4] Item, un homme de fief peut, lorsqu'il luy plairat, se déguerpir de son fief et en adhériter son plus proche hoir, moyennant un relief, sans en devoir payer plus grand droit seigneurial de dixième denier ou autre. 

 

 

 [CLXXXI] De prescriptions et des purges. 

 [1] Item, comme dit est, celuy qui possèderat paisiblement, continuèlement et sans interruption pendant le terme de trente ans et un jour, aurat par ce moyen acquy prescription de temps à son proffit, excepté uniquement contre les enfans mineurs et contre les expaïsez, lesquels estans revenuz au pays, sont obligez, ayans attaints l'âge de majorité, d'agir en temps et heure convenable pour la conservation de leurs droits, à péril d'en estre et d'en demeurer déboutez. 

 [2] Item, quand on se déwerpis de quelque fief dans ledit bourg, et que l'acheteur. ou celui qui se présente pour en estre adherité, ayant mis les mesmes fiefs en criées d'église et purge, on est obligé à faire trois criées d'église, par jours de dimanche, par le bailly, pré- sens deux hommes de fiefs héréditaires, de quinzaine à quinzaine, et de déclarer en icelle à haute et intelligible voix le nom de l'acheteur ainsy que la vente est passé à loy, et par la dernière criée préfigerat terme à tous ceux qui veuillent y prétendre quelque droit, à compa- 133 roir delors en trois jours audit bourg au temps et à l'heure avant midy, à péril d'en estre et d'en demeurer debouté; que si personne n'y vienne ny se présente au ratrait ny autrement, on juge et déclare la purge bonne et vallable contre tous, exceptez mineurs et expaysez. 

 [3] Item, on n'a jamais pratiqué à ladite cour de rapporter au mont commun les prix de l'achapt de fiefs, ce qu'il ne se pratique pas encore, ne soit qu'il fut conditionné en l'achat et l'acquisition du fief. 

 

 

 

 [CLXXXII] De ratraits de fiefs. 

 [1] Item, un parent du cotté que le fief descend, pourrat à titre de proximité ratraire un fief vendu; mais de fiefs achetez et non patrimoniaux un parent, de quelque cotté que ce soit, ne pourrat le ratraire endéans an et jour, où il ne se sont pas fait des publications devant le portal de l'église, moyennant jurer solemnèlement que c'est pour soy et pas pour autruhuy. 

 [2] Item, encore bien qu'un fief soit calengé par quelque parent, s'il survient un autre parent plus proche en degrez, le plus proche préaleroit moyennant venir à temps, et celuy, à qui le ratrait serat adjugé, est tenu de désintéresser et descharger l'autre de tous fraiz et dépens concemans l'achat, sans fraude, endéans la quinzaine de la décision du débat; celuy qui calenge et est éconduit ou demeure derière, est à l'amende de dix livres par. 

 

 [CLXXXIII] De compromis des mariages. Item, que tous contracts et compromis des mariages raisonnables, faits et passez à loy compétente pardevant bailly et eschevins, sortiront effect plainement et entièrement selon la connaissance judiciaire et les lettres en dépeschées. 

 

 [CLXXXIV] De partages et successions. 

 [1] Lorsqu'un homme de fief ira de vie à trespas, son fief escheoirat à son plus proche anchien hoir masle, pourveu qu'il n'y ait aucunne femelle plus proche en degré de parenté, à sçavoir, d'un degré ou d'un demy degré, mais si la femelle était plus proche et la plus ancienne, elle préallerat. 

 [2] [La traduction de cet article manque dans le ms.] 

 [3] Item, si quelqu'un appréhendoit un fief à titre de ratrait, tel fief tiendrait cotté et ligne, également comme s'il l'estoit écheu par succession ou trespaz.

p135

 [4] Item, si un seul se fondat et se fit héritier endéans les quarante jours, faisant ses devoirs ainsy qu'il appertient, acquèreroit par ce moyen de l'avantage et la possession du fief contre celuy qui viendroit aprez les quarante jours et lequel y prétendroit droit; que s'il se mut quelque différent là dessus, il resterat deffendeur au procès. 

 [5] Item, s'il y eut plusieures et diverses personnes prétendant de relever un fief en- déans le terme de quarante jours, le bailly pourrat les recevoir tous à féauté au sujet de ce fief là, sans préjudicier à son seigneur; s'ils prétendoient aussy droit au même fief, en payant par chacun un droit de relief, sans pourtant avoir acquy possession au même fief par ce moyen ou un avantage contre partie ou le seigneur; et suivant ce, chacun serait obligé de rédiger ses faits et généalogie par écrit séparément l'un arrière de l'autre, dont celuy qui vérifieroit mieux, obtiendra gain de cause avec dépens, et la partie succombante condemnée à l'amende de dix livres par. 

 [6] Item, si le bailly n'obtenoit pas au nom de son maitre, il devroit rendre tous les reliefs qu'il a receu. 

 [7] Item, un homme achetant et aquérant un fief pourrat en laisser adhériter sa femme ou celuy qu'il luy plairat, et en l'achetant mettrat telles conditions qu'il luy plairat dans le contract, et elles sortirons leur plain et entier effect selon leur forme et teneur. 

 [8] Item, un fief acheté par père [et] mère, dont ils ont adhérité leur enfant sans charge d'aucunne condition, et sans qu'il prenne souche en iceluy, aprez son trespas [ira] au père ou à la mère du même enfant; mais, si cet enfant n'at ny père ny mère vivant, il écheoirat au plus ancien proche parent à l'enfant. 

 [9] Item, si le fief a pris souche et que le père ou la mère l'ont donné à leur enfant par faute d'hoirie, il retournerat à celuy ou à celle qui en étoit adhérité. 

 [10] Item, quand un homme de fief meurt, le plus ancien masle de ses enfans empor- terat et garderat tous lesdits fiefs, sauf que le fils puis-né (ou à faute de fils, sa plus viele soeur) aurat le cinquiesme de tous lesdits fiefs, la seigneurie demeurante entière avec le surplus du fief, au plus ancien héritier, excepté que le même héritier pourrat retenir ledit fief entier en donnant à ses frères et soeurs la valeur en terre ou en cathel par récompense dudit cin- quiesme à l'estimat ou dire d'expers partageurs, si le fief n'at pas esté quinté endedans quarante ans. 

 [11] Item, si le même fief est exempt de quintage, ledit quint serat exempt, s'il est 137 serf, il demeurerat serf, c'est à dire, que celuy qui aurat le cinquiesme, le pourrat tenir en fief du seigneur souverain, ou du fief. de son frère à son choix. 

 [12] Item, personne ne pourrat demander le cinquiesme, sinon frères et soeurs, et ce dans la succession de père et mère uniquement. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 [CLXXXV] De douaire et viage. 

 [1] Le survivant ou la survivante aurat viage sa vie durante sur la moitié des exploits, revenuz, émolumens et proffits de tous les fiefs dont son mary estoit propriétaire lorsqu'ils se sont joints par mariage, ou dont il est décédé propriétaire en mourant, mais point sur la moitié des confiscations escheues aprez le trépas de son mary, qui seront totalement au prof- fit de l'héritier. 

 [2] Item, un homme de fief terminant vie par trespas, si la veuve se soubçonne la maison mortuaire soit obérée, elle pourra renoncer à icelle, par espécial à tous cathels et héritages, tant à ceux qui viennent de son cotté qu'autrement, emportante à son proffit particulier, pur et sans charge de debtes, les habits tant seulement dont elle serat revestue le jour du service sans fraude, et aussy ses fiefs et son douaire dont son mary estoit propriétaire et saisy dans le temps qu'il l'at épousé ou qu'il est trespassé. 

 [3] Item, attendu qu'entre l'homme et la femme, selon qu'est declaré au cahier de l'échevinage cy-dessus, à l'égard des ventes des héritages venant du cotté de la femme, écheoit contribution et récompense, il est advisé que le mary aura aussy un douaire sur les fiefs de la femme, excepté le privilège de cession. 

 [4] Item, un viager ou un douairier n'est pas recevable à lever quelque viage, avant que le viage ne soit demandé de sa part en cour, offrant et payant le quart du relief, comme aussy la moitié de toutes les réfections nécessaires et le quart des nouveaux ouvrages néces saires. 

 

 [CLXXXVI] De l'ordre des procédures. 

 [1] Item, lorsque le bailly voudra tenir jour des playds jointement des hommes de fiefs, il devra garnir la cour au moins de deux vassaux et de cinc hommes de fiefs héréditaires, quoyqu'il puisse faire cour lorsque les causses regardent les vassaux et autrement, avec deux hommes de fiefs, pour rendre la cour plaine, en aprez la faire publier selon ancien usage et coutume, le tout audit bourg et château de Warneton, et non pas ailleurs à péril de non valeur. 

 [2] Item, pour décider au diffinitif des différens entre vassaux et hommes de fiefs, il est à sçavoir, qu'en fait de justice les hommes de fiefs ont un pouvoir égal, sauf que sur les terres d'un vassalage on peut connoitre ny passer aucuns actes de justice ou administrer jus-

p139

tice en cour sans deux vassaux pour le moins, et lorsque le seigneur souverain veut playder ses rapports ou connoissances ordinaires. 

 [3] Item, est à sçavoir, qu'il y a six vassalages ressortissans du dit château et bourg de Warneton, tels que le vassalage et seigneurie d'Obers, de la Douvie, Robeque, Westouck, Kemmelandt et Croix; lequel vassalage de Croix est privé de sa justice par confiscation, mais il est réputé et tenu à la cour pour vassalage pour faire loy et justice, également comme les autres dans lesdites affaires. 

 [4] Item, on at usité cydevant et se peut pratiquer encores, lorsqu'il plaist ainsy au seigneur souverain, de tenir la franche vérité tous les sept ans à l'hostel du château ou ailleurs où il plaist au seigneur de faire les playds, lequel lieu estant designé par les bailly, vasseaux et hommes de fiefs, on en fait la publication par des criées d'église dans les sept villages sui- vans, primes à Warneton, Messines, Kemmele, Wulveringhem, Houplines, Verleghem a et à Dulsemont où l'on commande les mesmes plays généreux par certain jour préfixe, y conju- rant les playds, les vassaux, les hommes de fiefs, manans tenanciers et tous autres jouyssans d'eau et de pâture dans la chastellenie et seigneurie de Warneton, passans l'âge de vingtaine et endesous les soixante ans, à comparoir et à déposer verité sous peine de corps et biens, deffence à un chacun de s'en retirer durant ce temps là, de s'en absenter, même d'aller en voyage, si comme à Jérusalem, à Rome ou à saint Jaques en Compostel, mais un chacun y doit rester tant qu'il ait donné et finy sa déposition, à quoy il est obligé, comme dit est. 

 [5] Item, tous les faits impunis,nuls exceptez ny réservez, venans à connoissance judi- ciaire, et à l'administration desdits bailly, vassaux et hommes de fiefs, aux playds de la franche vérité pour en être fait droit, loy et justice selon qu'il échet eu égard à la qualité et à l'exigence du cas, ou en quels lieux les faits sont commis, à telle raison que de droit tout méfait suit la personne du délinquant.

 [6] Item, tous crimes, où confiscation de biens pourroit suivre, appertiennent à la haute justice, et se décident en cour féodale, non pas pardevant échevins. 

 

 

 

 [CLXXXVII] Comment on playde à éviction de rentes. 

 [1] Primes, si quelqu'un se plaint du non payement de quelques arrièrages de ventes réalisées sur quelque fief, l'on est accoutumé de venir en cour pour en consuivre payement, et de faire apparoir de la négligence du deffaillant en exhibant les lettres de constitution, desquelles se faira lecture, et ordonné de faire une sommation par le sergeant du bourg aux a. Verleghem : Werlizeen, ms.

p141

fins que le débiteur paye endéans la quinzaine, avant qu'ils ne s'engendrent des plus gros fraiz, à faire icelle sommation sept jours et autant des nuits devant la quinzaine. 

 [2] Item, si partie ne compare pas, on accorde défaut et on décerne qu'assignation soit donné dans le registre aux playds de la cour; le bailly et deux hommes de fiefs, indicent jour au deffendeur, dont il serat notifié à sa personne ou à son domicile, s'il y at un manoir sur le fief, sinon au manoir le plus voisin, en parlant de bouche à quelqu'un, qui se chargerat de luy donner à connoitre ladite assignation, à faire sept jours avant la quinzaine susdite. 

 [3] [La traduction de cet article, ainsi que de ceux qui suivent, manque dans le ms.] 

 p143 

 [8] [La traduction de cet article, ainsi que de ceux qui suivent, manque dans le ms.] 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 [CLXXXVIII]. [La traduction du texte de cette rubrique manque dans le ms., qui se termine par les mentions suivantes :] Traduit à ladite coutume sur un ancien manuscrit administré par M. de Wilde, à l'instant rendu par moy, traducteur juré. 

 [signé] P. F. Lezenne. A tous ceux qui ces présentes voirront ou oiront, mayeur et eschevins de la ville et cité de Tournay, salut. Sçavoir faisons et pour chose véritable certifions que Mr Philippe François De Lezenne ayant escript et signé la présente traduction est traducteur juré et qu'aux actes qu'il traduit et signe en sadite qualité pleine foy et credence y est: adjoutté tant en jugement que dehors. En témoin de quoy nous avons à ces présentes fait mettre et apposer le cachet secret dudit eschevinage. Le vingt quatre de Mars, mil sept cens treize. 

 

 [signé] Chapelier. 

 [Cachet] . Je soussigné confesse avoir pour cette traduction. Fait à Tournay le 25 Mars receu de monsieur d'Aubert la somme de quarante florins 1713. 

 [signé] P. F. De Lezenne, au nom de mon père.

 

 

[CXIV] Hoe men procederen zal, als een verweerdere compareert. 

[1] Item, alst ghebuert dat eenen verweerdere compareert ende hem niet en laet contu- maxeren bij drije daghinghen, nemar naer heesch ghehoort, loochent de faicten van den heesche zonder eeneghe exceptie te proposeerne, zoo zal men den heeschere ordonneeren zijn intendit over te ghevene bij faicten met conclusien, ende daerinne procederen alzoot voorseit es. 

[2] Item, ende naer heesch ghehoort, begheert de verweerende partie te proponerene ofte sustinerene eeneghe exceptien, tzij declinatoire of dilatoire, ghelick dat hij hem mainte- neerde justiciable al[s] clerc tanderen platsen, suspitie up jugen ofte onbehoorlick betrocken ende bij min dan soffisante verclaerse van heesche, ende diere ghelicke exceptien in rechte ghefundeert, men zal hem daertoe admitteren ende ander were eerst doen bij oordene. 

[3] Item, wat partie in zaeken dienende bij ghescrifte, proponeren zal exceptie dilatoire, declinatoire ofte andere incident, men zal alsvooren daerup recht doen, ende de partie die daerinne vervalt ende succombeert, zal ghecondempneert zijn in de costen van den inci- dente, wel verstande dat zoo wie oock eeneghe van de voomoemde exceptien zal willen pro- poneren, zal dat moeten doen metten eersten delaye. 

[4] Item, nemar als de verweerende partie heesch ghehoort hebbende, yemende be- 80 ghert te sommerene in garrante, men zal hem daertoe gheven ende ordonneren eenen compe- tenten dach om zijn garrant te doen daghene [met] O-inthimatie, ende indien den upgherou- pene ofte ghedachde naer de relatie danof ghedan, niet en compareert, zal dat achterbliven ofte noncomparitie pertinente daertoe dienen, ende [hij] daerof acte nemen updat hem goed dinct. 

[5] Item, wanneer de uutgheroupene partie garranderende compareert ende garant an- nempt ende daertoe gheadmitteert es, weder hij clerc moghender dan den verweerdere, ofte vrimde van der stede waere, zoo zal hem tzelve gheorlooft zijn, indient zonder fraulde ghe- buerde, behoudens dat zulck persoon ghehouden weert seeker te doene met soffisante b per- soonen laten wesende c omdat men in cathelick goed van clercken ofte vremde gheen exe- cutie d van der wet weghe ghecrighen en zoude. 

[6] Item, es oock onderhouden dat deersten persoon in garrante comparere, ende zal moghen versoucken up te roupen den tweeden persoon ende den tweden den deerden zonder mer, elc hebbende een delay daertoe als vooren. 

[7] Item, als de ghedachde partie comparcert ende naer heesch ghehoort, begheert thebbene dach om tandwoordene perremtoirlic, zoo zal hij moghen eerst hebben dach van raede, daernaer eenen anderen dach ende voort eenen derden dach up verstecken tzijne van antwoorden, indien partie niet meer delays consenteren en willen, te wetene, de partien wonachtich binnen der heerlichede te XIIII daghen ofte ten eersten dinghedaghe, ende die buuten wonnen ten zulcken daghen ende delayen als scepenen goedt ende redelick dincken zal te huerlieden discretie; ende es de verweerdere dan in ghebrecke van andwoorde, zoo zal men hem wijsen danof versteken ende condempneren in de heesschers heesch ende con- clusien, als vul contumax zonder breder preuve daerup te doene. 

[8] Item, ende es te wetene dat elck van partien ofte procureur alleenlic de voorseide ordinaire delayen nemen mach, eens in een zaecke ende niet meer, totten concluderene in rechtc ofte in faicte. 

[9] Item, dit ghedaen ende bij der verweerdere peremtoirelicken gheandwoort ende gheconcludeert zijnde, sal men voort procederen bij replycke, duplycke, tryplycke, quatrup- lycke, eist e noot ende de zaeke dat begheert, zonder meer scrivens up XX sc. par. den pro- cureur die de contrarie daerof dede, ende dan werden zij ghehouden, indien eenich van hemlieden faicte heeft nootsakelick te verifierene, de zaecke te stellen in faicte ende conclu- deren int advis, elcken up de lamproie van XX sc. par. die de contrarie doen zal. 

[10] Item, zoo wie van partien in de zaecke haeste begheert, die moet zijnne weder- partie doen dachvarden teenen conpetenten daghe om voort te ghane in de enqueste ende verificatie. 

[11] Item, ten welcken daghe den juge blijcken moet van der daghinghe, ende indien partie compareert, zoo moet hij andwoorden up elck article van der scrifturen per verbum credit vel non credit, dat den clerck ghehouden wert te teeckenen. 

[12] Item, updat partie niet en compareert, men zal deffault ende acte van noncom- paritie gheven ende voort procederen ter enqueste bij scepenen ende den clerc. a. dienen: dienende, A et B. - b. soffisante : soffisant A en B - c. wesende: redene, A; redenen, B. - d. executie, A; exceptie, B. - e. eist, A; eerst, B. 82 

[13] Item, wanneer eeneghe paertien dach bescheden ofte gheordonneert wert om te procederen ter enqueste, den clerc zal den prefixen tijt upt request ofte rolle teeckenen, ende ghedueren[de] die tijd ne wert de zaecke gheroert ofte gheroepen, nemar den prefixen dach expirerende, zal den voorseiden clerc de zaecke vermanen ende voort roupen om te wetene of partie meer dachs beghert ofte vemoucht kent van productien. 

[14] Item, in alle materie van productie of beleede zal een heesschere of verweedere hebben drie ordinaire daghen, dewelcke daghen hem bij de juge besceiden worden naer dexighentie ende qualiteit van den styke. behoudens emmer midsdat pruve a favorable es, zoo mach den juge [omme] redelicke cause partie ordonneren eenen vierden dach. 

[15] Item, doerconden ghehoort ende partie vernoucht van productien of daerof verstee- cken, men zal voort procederen in reprochen ende salvatien ende sluitten int trechte, up de maniere vooren verclaerst. 

[16] Item, wanneer de zaecke gheslooten es int advys, men zal partie of procureur [voor] wijsdom toghen b huer sticken, ende doen verclaren oft zij daerinne ghebreeck vinden, die zij bij inventare zullen overlegghen, ende houden zij hem tevreden, wert danof article ghe- mackt metgaders van den concluderene in rechte ende dat employerende int proces. 

[17] Item, werden de procureur ende taellieden ghehouden te fuernieren de processen daerinne zij ghedient hebben zullen, van acten, van versteckene ofte verdraghene, acte van conclutien in rechte ende van anderen lettren van bewijsen ende munimenten daerinne die- nende, ende danof calendrier ende inventaris te makene ende stellene, ende tzelve in de pro- cessen te legghene, eer anderstont dat zulcke processen ontfaen werden als vuldinghet ende ghereet om wijsen, up den procureur ofte taelman die danof in ghebrecke bevonden ware, te betalene de lamproye van XII lb. par. die ghereet up te legghene ter vierscare, up ghesus- pendeert tzijne van zijnnen dienste van procuruer ende taelmanschepe den termijn van eenen halven jare. 

[18] Item, als men vonnesse zal willen wijsen, zoo zal men dachvaerden of vermanen partie of hueren procureur te commen hooren rech[t], beteeckenende c conpetenten daghe. 

[19] Item, naer tvonnesse ghewijst, updat negheen van partien costen anghewijst woor- den, zal zijn partie doen dachvaerden om te zyen de costen over te ghevene ende diminu- tien daer jeghens te mackene; ende indien die niet en compareert, wert metten eersten deffaulte versteken van diminutien, ende men zal midsdien voort procederen ter tauxatie van den costen. 

[20] Item, es wel te weten dat in alle zaecken daer maer van noode es eene daghin- ghe, ghelic van oorconden te zien zwerene, garand te sommeren, costen over te nemen ende andere van ghelicken, zijn alle daghinghe bij O-inthimatie, dats, weder paertie compareert of ne doet, men zal voort procederen naer de qualiteit van der zacke. 

 

[CXV] Van Appeele. Item, zoo wie appeleren zal van intert van wette, tzij van daghinghen, arresten, van- ghinghen ofte oock van eeneghe sententien ofte appointemente interlocutoire, daerup huer a. pruve, A; precief, B. - b. toghen, B; loghen, A. - c. beteekenende, B; teekenen ende, A. 84 de prinsepale zake niet widieren en mach, ende dat die reparable a es ter diffinitive, dat men niet jeghenstaende tappel gheinterj[e]cteert voorts procederen zal ten principale, in zul- cker wijs als offer gheen appeel gheinterj[e]cteert ne waere; ende de sententien ghegheven ter principale zal ghexecuteert werden volghens dordonnantien ons gheduchs heeren van den jaere LVIIItich, (1) niet jeghenstaende appeel, alsoo werre als die reparable a zijn ende up zeekere als vooren. 

 

 

[CXVI] Van lettren requisitoire. Item, omme dieswille dat alle vonnessen behooren te sorteren ende ter executie gheleit te werdenne naer huere vorme ende inhout ende niet illusoire wezen, zoo useert men ende bij dezer ordonnantien sal men nu voortan useren dat, indien de ghecondempneerde persoo- nen tzij van boeten ofte andersins, voor twijsdom ofte daemaer vertroocke buutten der juris- dictie ende limite van der juge ofte wetten bij wien de sententien ghegheven waere, ende alsoo bij den officier van der jurisdictie daer dezelve sententie ghegheven wert, niet executer- lick noch vulcommelick en woorde, zullen zulcke wetten expiedieren besloten letteren an den juge ofte officiers onder wien de ghecondempneerde persoon woonen zal, ende an hemlieden bij dezelve lettren versoucken huerlieder sententie in faveure van justitien te vulcommene, twelcke zulcke jugen ende officiers ghehouden werden te doen ende vulcommene, zonder dies te differeren ofte te ghedooghene dat ghedaen te werdene bij den officier voor wien de sentencie ghegheven ende ghewezen wert; ende int cas van refuse, wert de boet van LX lb. b par., ende nietmyn de sentencie texecuteerene bij der overhant; ende indien een afzittende delincqueerde ende mesdede binnen casselrie onder mijne heere oft zijnne vassalen, zoo zal men up hem procederen bij c uproupinghe onder de jurisdictie ende heerlichede onder wien tfaict ghebueren zal, ende indien hij hem liete bij contumatien ofte andersins condempne- ren, wert executeerlick bij requisitie als vooren. 

[CXVII] Van die dach hebben ten oorcondscepe. Item, zoo wie dach heift ten oorcondscepe ten versoucke van den heere ofte partie, tzij omme duergande ofte singulaere waerhede, bij kerckgheboden ofte andersins, ende niet en compareert tzijnen wettelicken daghe, zal boeten III lb. par., tenzij dat hij legittime excuse can betooghen ten contentement van der wet; ende commende ende dat zij niet deposeren en willen, tzij in materie criminele ofte civile, wert ter depositie bedwonghen bij annever- dinghe van lichame ofte van goedinghen, ende voort bij detentie [van] vanghenesse d ende alle redelicke bedwanghe bij rechte ghepermiteert. a. reparable, A; prealable, B. - b. LX lb., A; veertich ponden, B. - c. bij, B; ende, A. - d. detentie [van] vanghenesse, A; desen vanghenisse, B. (1) Il s'agit de l'ordonnance du 15 février 1459, publiée dans les Placc. van Vlaendren, t. I, p. 72. 

86 

[CXVIII] Van die faicten proponeren zullen in causen, ende hoe zij die verifieren zullen. Item, wie eenighe faicten proponeert, allegierende eeneghe faicten, proba[b]le met eenich inhouden van dezen presenten kueren ende usanchen, zal die moghen verifierene bij extracte onder thandteecken van den clerc van der vierscare van Waestene-buuten, ten welcken extrai- ten trauwe ende ghelove gheadjoustert [wert] in termineren van der zaecke, omme rechte, wet ende justitie daerup ghedaen tsijne, naer de gheleghenteyt van der sticke ende in alsoo verre als de zaeeke gheheel ofte eensdels daerup staet, ende up tselve extrait rustende es. 

 

[CXIX] Van den officieren van den ammanscepe binnen deser casselrie. 

[1] Item, overmidts de menichte van der leenhouderen ende vassalen binnen deser casselrie, hebbende al hooghe justitie, vermoghen bailiu ende amman, zoo es nochtans van ouden tijden gheuseert ende dienvolghende men ordonneert eenen amman van buutten te wonen ende zijnne residerende thoudene ontrent den middele van der prochie ende zeven ghilden om der lieden vruchten, groene, houten, stoppinghen ende ander goed te bewaerene volghens dese kueren ende ordonnantien, goede ghetrauwe vanghinghen, apprehentie ende ghescutte over al te doene, ende ter wetwaerts te bringhene, hebbende tvierde van den kuer- boeten, ende hem daermede interdicerende alle compositien. 

[2] Item, denselven amman weert ghehouden alle sondaeghe ten minsten te comen te Waestene ter hoochmisse bij baillieu ende schepenen van Waestene-buiten te wetene of men hem van doene heeft, ende weert ghehouden alle uutsenden bij billietten alle de castel- rie deure te draeghen ende beweghen, behoudens den sallaris van ouden tijden daertoe ghe- stelt, ende te doene alle kerckgheboden, ende te becondighen de dynghedaghe, dies last hebbende naer coustume. a 

 

 

[CXX] Van ammans sallaris. 

[1] Item, zal den voornoemden amman hebben van elcken kerckghebode II sc. par., ende van elcker daghinghe ter prochiekercke, paertie jeghens partie, I sc. par., van elcker personele inthimatie of ter domicilie, [diese] doen zullen bij ordonnantie van der wet binnen der mile V sc. par., ende buuten der mile X sc. par., doende van hueren daghinghen endeb inthimatien behoorlicke relatie, ende van elcken sommatie te commen betaelen pryn- celicke penninghen, van elcke persoon die somme te commen betaelen binnen derden daghe daemaer, up peyne van bij den bailliu ghexecuteert te wezene, waervooren den bailliu hebben zoude in dat gheval van elcker executie X sc. par. of daerover tzijnder discretie. 

[2] Item, alle arresten ende verbooden die stede hebben volghende deze kueren ende usanchen, moeten ghedaen zijn bij den bailliu ende twe scepenen ofte meer, ende zullen hebben elck scepene binnen der mile X sc. par. ende buuten der myle XX sc., ende den a. L'art. 2 ne figure que dans le ms. B. - b. ende : , A et B. 88 bailliu dobbele; dies werden zij ghehouden ten eersten dinghedaghe daernaer texploict ter registre ofte rolle te bringhene omme voort daerinne gheprocedeert tsijne alsoo redene be- wijsen zal. 

 

 

[CXXI] Van arresten ofte verbooden bij den ammans te doene. Item, ende indien eeneghe arresten ofte verboden up tdifferent van partien gheviele, begherende celereteit ende haeste, ende dat den bailliu ter dien niet goedelicx verstan en mochte in dat gheval ter expeditie van partien, zoude den amman met twe scepenen tselve vermoghen te doene ende van zulcken effecte wezende al oft den bailliu zelve ghedaen hadde. 

 

 

[CXXII] Van den venduen ende den sallaris daeran clevende. Item, wat persoon binnen der voorroemde casselrie zullen willen houden eeneghe ven- duen, zullen dat moghen doen bij consente van den heere, ende doen rouppen tgoed te coope bij den amman ende scriven bij den clerck van den vierscare, ende zullen degonnen die de venduwen doen houden, moghen dach van betalinghe gheven dengonnen dier coopen zullen, een haelf jaer tijts, ten twe payementen, deene heelft bynnen drie manden ende dander heelft binnen ander drie manden daernaer, wanof den clerck hem zal doen bewaeren van zeckere ende borthucht van elcken coopre up zijnen plicht ende adventuere, ende zal den voornoemden clerc teynden elcken payment de penninghen van den vercochten goede moeten innen ende betaelen dengonnen die de venduwen zullen hebben ghedaen houden, ende zal danof hebben IIII sc. par. van elcken ponden groot, wel verstaende indien de ven- duwe niet en bedroughe vijf ponden groot, zoo zal den clerc hebben voor zijnen dachveerde XVI sc.; nietmin, indien degonne die de venduwe doet houden, langher dach gheven wilde, zal dat moeghen doen, maer wert ghehouden hem zelve te voorsiene van borghe van degonne die in de venduwe coopen zullen, up zijns selfs plicht ende aventuere, hoewel hij heerlicke innynghe hebben zal, ghelic van princelicke penninghen, altijts betaelende den clerc als voo- ren; ende den amman zal hebben voor zijnnen sallaris van trouppen, van elck pond groten, twee sc. par., behoudens indien de wenduwe bedroeghe X lb. gr., zoo zal den voorseiden amman hebben voor zijnen salaris XVI sc. par.; ende indien men procederen moeste ter inninghe bij executie bij der absentie van den bailliu, den voornoemde gheautoriseert als vooren zoude tzelve moghen doen halen anden clerc uutten venduwenbrief de persoonen die sculdich weesen zouden, ende hebben van elcker executie X sc. par. 

[CXXIII] Sallaris van den procureurs. 

[1] Item, elc procureur zal hebben van heesch te mackene verbalic, nemende perti- nente conclusien, te nemene, die up de ferie gheteeckent woorden bij den grefier ofte clerc, IIII sc. par. ende van heesch te mackene ende stellene bij ghescrifte acht sc. par. 

[2] Item, van een dilay ende dach om tandwoordene II sc. par., van tandwoordene 90 verbalic, IIII sc., concluderende naer stijle ende bij ghescrifte, VIII sc. par., van dach te nemen om replyquieren of duplycquieren. II sc., ende van dezelve replycque of duplycque te mackene, VIII sc. par. 

[3] Item, van te nemene ander dach ofte deffault, II sc. par., ende van allen dilayen of contumatien, daer zij niet en fuemieren ter dachvaert ten voortganghe van den zaecke daerup dat die dient, niet, tenwaere dat zij van partien versocht waren, in welcken ghe- valle zij zoude hebben II sc. par. 

[4] Item, van responsiven, den procureurs zullen ghehouden zijn die te stellen bij ghescrifte in de processen up elck article credit vel non credit, ende dat ten eersten daghe van den oorcondscepe, present ofte gheroupen partie ofte hueren procureur, zonder voortan meer tuseerene van te stellen generale responsiven, ende zullen hebben voor hueren sallaris IIII sc. par. 

[5] Item, van elcken oirconde te beleedene ende tbilliet te mackene, up hoeveel article dat zij, zullen hebben van elcken billiette XII par., van overlegghe van briefven in voorme van preuven metten billietten daeranne ghehecht IIII sc. par. 

[6] Item, van te nemen dach van reprochen II sc. par., van reprochen VIII sc. par., van dach te nemen om salvatien II sc. par., ende van dien te stellen VIII sc. par., van te concluderen in rechten IIII sc. par., van behoorelicken calendrier ende inventaris te mackene den salaris van dien ter taxatie van scepenen, van costen te maecken ende stellen bij ghescrifte VI sc. par. ende van diminutien te stellen bij appostille IIII sc. par. 

[7] Item, ende indien de scrivenen van heesche, andwoorde, replycke, duplique, tryplycke, reprochen ende salvatien zoo groot ende difficiel bevonden woorden dat de procu- reurs mainteneerden breeder sallaris daeraf texigieren dan voorseit es, zullen die overgheven omme bij der wet ghetauxeert tsijne. 

 

 

 

 

[CXXIV] Van zeker te doene bij den procureurs. 

[1] Item, zal elck procureur of taelman ghehouden zijn soffisanten zecker te doene, ter somme van L karolus gulden, ende moeten connen lezen ende scriven, ende huerlieden eedt verniewen in de handen van der wet, zweerende alle voorgaende ende naercommende ordonnantien, up heurlieden ghemacht ende gheordonneert, te houdene ende onderhouden, alsowel in den sallaris als andersins, zonder daerjeghens te gaene in eenegher manieren; ende indien partie bij hemlieden eenich interrest hadde, ende dat duechdelicke bevonden waere- up de bovenghenomde somme te vercouvererene ende up huerlieder borghen, ende ooc alsulcke peynen als zij ter cause van hueren mesbruucke zouden moghen ghecondempneert zijn. 

[2] Item, ende zullen dezelve procureurs ghehouden zijn om partie te bewaeren, regis- tre te houdene van de zaeken ende dilayen pertinentelicken, up danof ghecorrigiert tzijne. 

[CXXV] Hoe dat scepenen ghehouden worden te agieren den dinghedach. Item, dat alle scepenen ghehouden zijn te commene tallen dinghedaghe ende die 92 tagierene als hij gheboden wert, up elcken deffaillant te verbueren de somme van III lb. par., tenwaere dat hij nootsinnen betooghen conste. 

 

[CXXVI] Van hooftvonnessen. Item, omme dieswille dat men noynt heeft wel connen gheweten ofte qualicken ver- staen waer de wetten van de voornoemde casselrie sorteren te hoofde, zoo es nu gheordon- neert, om alle ghescillen die ter cause van dien zoude moghen rijsen, niet tuseerene van eeneghe berouppe ten wettelicken hoofde noch van hooftvonnessen, nemaer wanner de processen vuldinct ende in rechte gheconcludeert zijn, zal men ordonneeren partie in te doen legghen penninghen om de materie rijppelick te consulteeren naer de qualiteyt ende exigentien van der zaecke ende ter discretie van scepenen. 

 

[CXXVII] Hoe men procederen zal ter innynghe van erfvelicke ende losselicke renten. 

[1] Item, zoo wanneer eenich persoon hebbende renten up gronden van erfven binnen der heerlichede ende casselrie van Waestene, ende verghelt hebben wilt van eeneghen achterstellen, wert ghehouden degonnen die de grondt toebehooren zal ofte zijnen pachtere, de achterstellen te heeschene ofte doen heeschene XIIII daghen ten minsten, aleer den rentier zal connen impetreren eene daghinghe, ende ten daghe van der impetratie van der daghinghe wert den rentier ghehouden zijnen brief ter vierscare over te legghene ende dien openbaerelick te doen lesene ende taffiermerene, ofte bij procureurs te doen affiermeren, de sommatie ghedan in der manieren voorscreven, ende oock verclaersen hoeveel jaeren achter- tellen dat hij te wette heesschende es. 

[2] Item, naerdien dat de daghinghe ghewijst wert, zal die moeten ghedaen tsondachs voor den naersten dynghedach in de prochiekercke, daer den grondt van den ipotheque derzelver rente gheleghen es. 

[3] Item, ende bij non comparitie van den grondenaere ofte procureur over hem, zal den rentier ghewijst zijn diffault ende voorts eene herdaghinghe O-inthimatie jeghens den naersten dynghedach te doene als vooren, ende indien alsdan de grondenare compa- reert ofte doet compareren bij procureur, zal betaelen, alsvooren eer hij ghehoort wert in justitien, voor teerste deffault XXII sc. par., te wetene die van der wet X sc. par., den procureur X sc. ende den clerc II sc. par., ende bij non comparitie zal den rentier ten assin- gnementen ghedaen zijn metter roede van justitien omme de voornoemde grondt te houdene, notene ende plotene, te heffene ende ontfaene, alle de baeten ende prouffyten danof com- mende te bestedene in zijnne oorbore ende prouffyte, tot anderstondt dat dengonnen die cause van den besette ende ypotheque hebben zal, betaelt zullen hebben alle achterstellen daervooren den grond afghewonnen wert, ende oock alle wettelicke costen daeromme ghe- daen, mids bij den afwindere reckeninghe, bewijs ende reliqua te doene den erfachteghen van den upheve ende remanante van den voomoemden besette. 94 

[4] Item, ende indien partie compareert, ende indien dat blijct ontwiffelicken, bij briefven ende boucken ende anderssins sofficantelick van den voornoemde rente, werden ghehouden te proposerene ende voort te stellene peremtoire exceptien van sollutien a ende betalinghe; ende van renten die anghaen kercken, disschen, capelrien ende gasthuusen ofte miserable persoon, blijcken[de] als vooren, werden de verweerders ghehouden te namptie- rene, eer zij ghehoort werden in justitien, de achterstellen in questien alvooren ghelycquideert zijnde. 

 

[CXXVIII] Hiernaer volcht de materie van verdelinghe. 

[1] Eerst ende alvooren, zo werden de erfven ende erfvelicke onlosselicke renten tus- schen vadre ofte moedre ende huere kinderen, te wetene, als man ende wijf erfve ende erfvelicke ende onlosselicke renten te huwelicke ghebrocht hebben, ende daernaer eenech van hem beeden deser werelt overlijt, achterlatende kinderen van huerlieder beede licha- men commen zijnde, zoo deele[n] dezelve kinderen jeghen den vadere ofte moedere noch levende, de gheheele erfve die den overledene achterlatende es van zijnen zijde commende, alsoo verre als die noch in wezene es ende zulck als zij die vinden, zonder dat huerlieden vadere ofte moedere levende eenich recht behout an den proprieteit van dien, dan alleene de gherechte helft van den blade in bijlevynghe, mids oock betaelende zijner portie van der belastinghe uutter erfve gaende, zijn leven lanck gheduerende ende niet voordere; ende boven de voorseide gheheelen erfve commende van der zijde van den overledene, zoo deelen dezelve kinderen noch de helft van den proprieteyt van den erfve ende erfvelicke renten commende van der zijde van den vadere ofte moedere noch levende, zoodat de vadere ofte moedere dezelve helft niet belasten, vercoopen noch alieneren en moghen, behoudens noch- tans denzelven vadere ofte moedere tgheheele ghebruucke van allen hueren voorseide erfve ende erfvelicken onlosselicken renten, huerlieden leven lanc gheduerende. 

[2] Item, zoo waer madelaer ofte madeleghe blijft, wert ghehouden staet te makene ofte te doen mackene binnen XL daghen naer den overlijdene van man ofte wijf, up de boete van X lb. par., tenwaere dat daer redelicke cause toe waere ende langher uutzet hadde van bailliu ende scepenen, ende nietmin de kinderen in voochdien stellen binnen den eersten XIIII daghen up de boete van III lb. par. 

 

[CXXIX] Van verswegen goede. Item, ende zoo wie verswicht eenich goed, erfve, catheelen, renten ofte ghoede sculden den voornoemden sterfhuuse competerende ende toebehoerende, ofte andersins, ende in state niet en brochte, dat die gheheel ende al de werde van dien toebehooren zullen dengonnen jeghens wien zulc goedt versweghen wort, ende dat de besittere ofte bezitte ofte huers de cause hebbende, zullen moeten goed doen ende uplegghen; ende in dat cas contrarie, daer de bezittere ofte bezitteghe meer laste ende commeren ten sterfhuuse inbrochten dan men a. sollutien, A; solvatien, B. 96 duechdelic sculdich ende becommert waere, dat alsulcke sommen als hij ofte zij alsoo frau- delic inbringhen, zal dat den aeldinghers moeten uplegghen, ende toe dien verbueren jeghens den heere LX lb. par. 

[CXXX] Van erfven ende onlosselicke renten toecommende gheduerende thuwelic. Item, ende es te wetene dat de erfve ende erfvelicken renten die gheduerende thuwelic den eenen of den anderen succedert ende versterft, ende ter cause van eeneghe leenen ofte heerlicheden daerinne zij erfachtich zijn, toecompt bij verbuerten, bij ghebrecken van beta- lynghe, van heerlicke renten oft anders, de zijde hoeden zal, daerof die commen[de] es, ghelijc of zoo eerst te huwelicken ghebrocht waere, zonder conqueste gherequent tsijne als met tghemeene pennynghen ghecreghen zijnde. 

 

[CXXXI] Van inbringhen van der erfve die tkindt ghedeelt heeft van zijnen vadre ofte moedere noch levende, jeghens zijn halve broeders ende zusters, als zijn vadre ende moedere overlijden. Item, overmids dat de vadre ofte moedre naer toverlijden van eenich van hemlieden, de lanxte levende hem somtijts weder betrect te huwelicke, ende bij dien huwelicke weder kinderen ghecrijcht, ende dat deerste kinderen wech hebben de heelft van de erfve die dezelve vadre ofte moedre eerst te huwelicke brochten, ende dat de twede kinderen dic- wil in meerder ghetaele zijn dan van den eersten bedde, die maer deelen en zouden de helft van der helft van derzelver erfve, die de vadre ofte moedere behouden hadden, dandere dne vierendeelen, ock mede dat dezelve vadre ofte moedere hem derdewaerf mochte betrecken te huwelicke, ende van dien oock kinderen ghecrighen, ende dat alle de voorseide kin- deren in de erfve van huerlieden voorscreven vadre ofte moedre behooren ghelijc te deelen, ende van dien zijde ten overlijden van derzelve huerlieder vadre ofte moedre al even rijcke te zijne ende even veel a erfven thebbene, als wesende de laste doode daerof zij al even naer bestaen, zoo zullen de voornoemde kinderen van den eerste, tweede ofte derden bedde ghehouden zijn, zulcke erfve die hemlieden te deele ghecommen es ter eerste doot commen[de] van der zijde van huerlieder vadre ofte moedere, aldoe te lijve ghebleven, weder te bringhene int sterfhuus van denzelve huerlieder vadre ofte moedre, indien zij eenich goedt willen connen deelen. 

 

[CXXXII] Van bijlevynghe b die wedewaere ofte wedewe houden an de erfve van den overleden man ofte wijve. 

[1] Item, als man ende wijf tzamen in huwelicke gheweest hebbende, overlijden, weder zij kinderen achterlaeten of niet, zoo behout de lanxtlevende in bijlevynghe de helft van der erfve commende van der zijde van den overledenen, ende dat zijn leven lanck ghedue- a. veel, B; wel, A. - b. bijlevynghe, B; bijveleninghe, A. 98 rende ende voorder niet, alsoo wel an dengonnen die thuwelick ghebrocht was als van den- gonnen die gheduerende thuwelic hemlieden verstorven ofte bij vervallen ofte verbuerten toecommen es, wel verstande dat als zij kinderen hebben noch onder huere jaeren, zoo heeft de vadre ofte moedre de ghehele houdenesse van hueren kinderen, ende midsdien tgheheel ghebruuc ende blat van huerlieden goede. tzij leen, erfve ofte catheil. 

[2] Item, als de voorseide kinderen thueren jaeren ende oudde commen zijn, zoo be- houdt vadre ofte moedre alleene de heelft van huerlieder erfve in bijlevynghe van den over- leden ghecommen; ende al eist zoo dat eeneghe van de kinderen overlijt, daerbij en verlie- sen dezelve vadre ofte moedre huerlieden bijleven niet, maer blijven die houden huerlieden leven lanc gheduerende, nietjeghenstaende toverlijden van de voorseide kinderen. 

 

[CXXXIII] Van der houdenesse van den kinderen. Item, al waert dat eenich van der kinderen vrienden dezelve kinderen, gheduerende huer- lieden minoriteit ende onbejaerthede, omme niet houden wilden, daerbij en zullen de vadre ofte moeder huerlieden houdenesse niet verliesen, emmere tghebruuc ende upheve van den goede, midsdat dezelve vrinden totter houdenesse niet bedwinghelic en zoude zijn, alst nood waere. 

 

[CXXXIV] Van dat de wedewe ofte wedewaere gheen bijlevinghe en houden an derfve die daeldinghers jeghen elcander inbringhen. Item, nemaer de voorseide wedewe ofte wedewaere gheen blat noch bijlevinghe houden en zullen an derfve, die daldinghers deen jeghe dander inbringhe[n] in eeneghe sterfhuusen, ghelic an derfve die ten sterfhuus behoort, midsdat tinbringhen alleene ghebuert ten prof- fijte van den hoyrs onderlinghe ende niet ten proffijte van den wedeware ofte wedewe omme daerbij verschoont te zijnne, ooc mede dat tguendt dies bij man ende wijf met hueren kinderen ofte anderen tsamen te huwelicke wechghegheven es, moet ghegheven blijven, zon- der bij hemlieden mer recht daeran te moghen pretenderen. 

 

[CXXXV] Dat tguend dies te huwelicke beloeft wert, deelsaem es, al en eist ten overlijden noch niet betaelt a ofte vulcommen. Item, als vadre ofte moedre met hueren kinderen beloven bij contracte van huwelicke eeneghe penninghen te ghevene, renten te besettene ofte erfve te coopene, ende thuwelic vulcommen zijnde, dezelve kinderen overlijden eer anderstond datselve vulcommen es, zoo sal nochtans tghuendt dat belooft es, deelsaem zijn tusschen den aeldinghers, ende zullen dezelve aeldinghers daerof proffyteren naer de natuere van tghuendt diesser belooft es, ver- beidende ende vervolghende b tvulcommen van den voorseide contracte naer zijnne voorme ende inhoudene. a. betaelt, A; belast, B. - b. verbeidende ende vervolghende, A; verbeydere ende vervolghere, B. 

p100

[CXXXVI] Hoe huer derfve deelen zal tusschen broeders ende zusters van vullen bedde. Item, naer toverlijden van vadre ende moedre, zoo deelen huerlieden ghemeene kinderen de erfve, bij hemlieden achterghelaeten, kynts ende kindtghelijcke, ghelick de catheilen; ende zijnder eneghe kinderen uutghehuwet die eenich deel wechhebben, die zullen inbringhen ofte stille staen, tot elc van de anderen kinderen ghelijcke portie ende deel ooc wechhebben zullen. 

 

[CXXXVII] Hoe derfve ghedeelt wert tusschen broeders ende zusters van halven bedde. Item, al eist ghebuert dat man ende wijf in huwelicke ghesijn hebbende, de man of wijf a overlijt kinderen achterlaetende, ende daernaer de lancxtlevende hem weder betrect te huwelicke, ende van dien tweetsten huwelicke tzijnen overlijdene ooc kinderen achter- laet, zoo zullen de kinderen van elcken bedde alleene hebben ende anneveerden de erfve achterghelaten bij huerlieder vadre ofte moedre eerst overleden, ende als van der erfve ach- terghelaten bij den laetsten overleden, tzij vadre ofte moedre, danof zij van beede zijden even ghelijcke ende even naer bestaen, die zullen zij deelen kindt ende kintsghelicke, ende van diere zijde zullen zij even veele erfve hebben, want alsoo voorseit es, al eist dat de kinderen van den eersten bedde de helft van der erfve ten eersten overlijden ghedeelt hebben moghen, dat en zal hemlieden niet helpen, maer zullen die ter laetsten doot b weder moeten inbrin- ghen, indien zij in deelen commen willen, omme bij den kinderen van beede voorseide bed- den danof te hebbene ghelijcke paert ende portie. 

[CXXXVIII] Hoe tusschen broeders ende zusters van halven bedde de erfve hemlieden verstorven van een van hueren broeders ofte zusters ghede[e]lt wert. Item, daer kinderen zijn van twe ofte drie bedden, ende daemaer eenich van dien kin- deren overlijt achterlatende erfve, zoo zal haer dezelve deelen tusschen de broeders ende zusters commen ende bestaende van der zijde danof dezelve erfve commen es, alsoowel van halven als van vullen bedde, kint ende kintsghelijcke, zonder dat de kinderen van vullen bedde daerin eenich voordeel hebben zullen meer dan andere, ghelijck zij hebben in de catheilen, tenwaere dat derfve ghegheven waere in reconpense van catheilen, in welc cas zoude huer dezelve erfve deelen als dat cathel, om niement te fraulderen. 

[CXXXIX] Wie derfve deelen zal van eenen uutghehuwet kijnde, overlijdende zonder kindt, ende zijn vadre ende moedre noch beede levende. 

[1] Item, als een kindt noch vadre ende moedre beede levende heeft, ende bij hem- lieden te huwelicke ghesstelt zijn[de] overlijt, zonder kinderen achter te laten, zal derfve van den overleden kinde wederkeeren ende succederen up de voorseide vadre ende moedre a. wijf, B; vijf, A. - b. doot, A; daer, B. 102 noch levende, ghelijc ofte tzelve uutghehuwede kynt overleden hadde voor thuwelic, ende niet up ander kinderen die de voorseide vadre ende moedre meer hebben moghen, broeders ende susters wezende van den overleden uutghehuwede kinde, ende inschelicx de erfve van den kinderen die bij vadre ofte moedere ghemancipeert werden. 

[2] Item, nemar als een kindt overlijt, verstorven zijnde van vadre ofte moedre, zoo zal derfve, den voorseide kinde toebehooren[de] van de zijde danof die verstorven es, succederen ende ghedeelt werden a bij den aeldinghers van de voorseide kinde, zijnne broeders, zusters ofte andere ooms, moyen, neven ofte nichten van diere zijde bestaende, nemaer derfve den voorseiden kijnde toebehoorende van de zijde van den vadre ofte moedere noch levende, die zal succederen bij zijnne broeders ende zusters ofte huere kinderen van diere zijde bestaende; ende zijnder gheene broeders noch zusters ofte huere kinders van diere zijde bestaende, zoo zal dezelve wederkeeren ende succederen ende ghedeelt werden a bij vadre ofte moedre noch levende, daeraf die commen es, ende niet bij ooms ofte neven, want gheen redene en waere in de linie collaterale landt te laten vervremden dat noch in linie directe commen mochte, ghelic de vadre ofte moedre meer kinderen zoude moghen hebben ende crijghen. 

 

 

 

 

[CXL] Van gheen liefkint te moghen makene in rechte linie, maer wel ghiften te moghen gheven in linie collaterale. Item, zoo vooren ghezeit [es], al tghuent dat de vadre ofte moedre ghegheven hebben met hueren kinderen in huwelicke ofte andersins in wat manieren dat zij, dat werden dezelve kinderen sculdich weder in te bringhen in deele, indien zij deelen willen jeghens huere ander broeders ende zusters ofte die hemlieden representeren b, ten overlijden van hueren vadre ofte moedere ofte grootheere ofte grotevrawe, ende alomme daer zy yet ghedeelt ende wechhebben zullen in de directe linie; maer indien neven ende nichten eeneghe ghiften heb- ben van ooms, moyen ofte andere in de linie collaterale, bij warachteghe ghiften, die men heet inter vivos, zonder fraude, ende van derzelver ghiften de traditie wechhebben, danof en zullen dezelve neven ofte nichten ten overlijden van den ghevere gheen inbringhen doen, maer zullen die blijven behoudende voor huer propre vrij c eyghen goedt, ende nietmin deelen als ander aeldinghers, wel verstaende indien datter eeneghe kinders waeren die giften hadden van den vadre ofte moedere, ende daernaer den vader ofte moedre deser werelt overlede, ende dengonnen die de giften ontfaen hadden in deele quamen, zouden ghehouden zijn de helft van zijnder gifte in te bringhen ter eerster doot, ende indien hij ter eersten doot in deele niet en quame, maer in deele quame ter latster doot, zal dat moghen doen, inbrin- ghende de helft van zijnder gifte zonder meer. 

 

 

[CXLI] Hoe derfve ende erfvelicke renten die man ende wijf thuwelicke tsamen ghebrocht hebben, ghedeelt werden als zij overlijden zonder kinderen. Item, zoo wanner man ende wijf, tsamen in huwelicke vergaderende, bringhen ten zelven huewlicke erfve ofte renten voor erfve ghereputeert, ende daemaer eenich van hem- a. werden, B; wert, A. - b. representeren, A; reputeren, B. - c. vrij, B; wrij, A. 104 lieden overlijt zonder kinderen van henlieden beede lichamen achter te latene, zo houden dezelve erfve ende renten de zijde danof die ghecommen zijn, te wetene, de wedeware ofte wedewe alle derfve die hij te huwelicke brochte, ende daldinghers van den overledene alle derfve die dezelve overledene thuwelicke brochte, nemar de lanxlevende behout up derfve die de voorseide aeldinghers deelen de helft in bijlevinghe, zijn leven lanc gheduerende, zoo ne doen niet daeldinghers an derfve van der lanxlevende, ende en zullen de wedewaren ofte wedewe ghen bidynghe hebben up gheconquesteerde erfve. 

 

 

[CXLII] Van verlandighe ende reconpense van der erfve ende erfvelicke onlosselicke renten die van der eender zijde gheduerende thuwelic m[e]er vercocht es dan van der ander. Item, als man ende wijf tsamen in huwelicke zijnde, van der erfve ofte erfvelicke renten bij hemlieden thuwelicke ghebrocht, meer vercoopen van eender zijde dan van de andere, ende daernaer eenich van hemlieden beeden es dezer werelt overlijdende, zonder kinderen van huerlieden beede lichamen achter te laeten, zoo zal dengonnen, tzij besitters ofte ael- dinghers, die zijne gheheele erfve deelt ende anneveert, den anderen reconpenseren met lande, dat hij te huwelicke brochte of dat hij gheduerende thuwelic heeft helpen copen, of met ghelde of met catheil, zoo zal hij van de vercochter erfve renunchieren de bijlevinghe die hij houden zoude an derfve daer noch ghebleven es, want hij de helft in bijlevynghe houden moet van der erfve ende erfvelicke renten die hem ondeelt werden, zoo moet ooc twijf; maer al en hadde twijf ghen lant noch ander goed omme verlandinghe te doene dan dezelve bijlevynghe, daeromme en zal soe niet renonsieren van derzelver huere bijlevynghe in ver- landynghe ghelijc den man, mids dat int vercoopen van den lande de man meer zijn wille mochte voorderen dan de vrauwe b. 

[CXLIII] Tusschen vadre of moedre ende tkint en ghesciet gheene verlandinghe. Item, indien man ende wijf kinderen hebben binnen huwelicke, die achterlatende thue- ren overlijdene, al eist dat gheduerende thuwelic van der eender zijde meer erfve vercocht es dan van de andere, zoo en zal nochtans tusschen hemlieden ende huere kinderen noch ooc de kinderen van anderen bedde ghen verlandinghe ghescien, bijdat de kinderen danckelic houden moeten tghunt dies bij huerlieden vadre ofte moedre ghedan es. 

 

[CXLIV] Van verlandinghe van goeden verstervende van broeders ende zusters van diverschen bedde ofte van anderen in andere grade. Item, ten anderen, zoo en zal gheene verlandynghe gheschien tusschen broeders ofte zusters van diverschen bedde, van erfve verstervende van een van huerlieder broedere ofte zustere noch tusschen ander hoyrs in voorderen graden collaterale, tenware datter erfve ver- coocht waere van den overledene meer van der eender zijde dan van der ander zijde ghe- a. bidynghe, A; bylevinghe, B. - b. vrauwe, B; wrawe, A.  106 

duerende de minoriteyt ende onbejaerthede van denzelven overledene, in welc cas men ver- landinghe doen zal van tghunt diesser meer vercocht es van der eender dan van de ander zijde, ende andersins niet. 

[CXLV] Hoe de gheconquesteerde erfve ofte erfvelicke renten ghedeelt werden tusschen vadre ofte moedere ende tkint. Item, als man ende wijf gheduerende thuwelic ghecocht ende vercreghen hebben eeneghe erfve ofte erfvelicke renten, ende daernaer overleden kinderen achterlatende van dien huwe- licke, zoo es derfve ende erfvelicke renten tusschen denzelven vadere ofte moedere ende tkint delsaem half en[de] half, zonder dat de vadre ofte moedere daeranne eenich recht van bijle- vynghe zal bliven houden. 

 

[CXLVI] Noch van conqueste. Item, als man ende wijf, tsamen in huwelicke zijnde, gheconquesteert ende vercreghen hebben eeneghe erfve ofte erfvelicke renten onlosselic, ende daernaer eenich van hemlieden overlijt zonder hoyr van huerlieden beede lichamen achter te latene, zoo zal dezelve erfve ende erfvelicke onlosselicke renten tusschen den lancxtlevende, te wetene, tusschen de wedeware ofte wedewe ende den aeldinghers van den overleeden ghedeelt zijn half en half, ende elc zal die behouden over zijn propre, vrij ende eghen goedt, nemaer in recompense dat de voor- seide wedewe ende lancxtlevende van den penninghen, gheemployert in dien voorseide coop, ghehad zoude hebben van achte deelen de vijfve a, zo zal de lancxtlevende in de helft van erfve ende erfvelicke renten den voorseiden aeldinghers te deele ghebuert, behouden de ghe- rechte helft te bijlevinghe zijn leven lanc b gheduerende ende niet langhere, ende dat alzoo wel jeghen zijn stijfkinderen c van alsoo vele als huer portie bedracht in de voorseide ghecon- questeerde erfve of renten, als jeghens andere vremde, nietjeghenstande dat hij kinderen heeft binnen den huwelicke, wandt dezelve zijnne kinderen haerlieden halve broeders ende susters van dezer bijlevijnghe niet bevrijen en moghen, al wert thuerlieder daerof bevrit ende al maken dezelve zijnne kinderen dat den besittere ofte besetteghe jeghen den voor- seiden stiefkinderen niet en deelt van acht deelen de vijfve a in de catheilen. 

[CXLVII] Een persoon vercoopende zijn patrimonie ofte matrimonie erfve, ende daernaer ander d erfve coopt, hoe huer die reghelen zal. Item, waert dat een persoon vercoopt zijn patrimonie ofte matrimonie erfve met expres- sen verclaerse dat hij den prijs employeren wilde in coope van ander erfve, ende volghende dien weder ander erfve coochte, zoo zal men die nieue ghecochte erfve totter werde van den vercochter erfve naer zijn overlijden deelen als patrimonie of matrimonie ende niet als a. vijfve, B; wijfve, A. - b. lanc, B; lancx, A. - c. stijfkinderen, A et B (A a corrigé en : properen kinderen). - d. ander, B; eender, A. 108 conquest, midsdat die vercreghen es in reconpense van der vercochter erfve, ende esser over- scoote, dat zal ghedeelt woorden alsoo hiemaer voolcht. 

 

 

[CXLVIII] Van der erfve die een man coopt voor thuwelic, ende nochtans niet en betaelt dan naer t[h]uwelick. Item, al eyst zoo dat een man erfve ghecocht ende danof gifte ontfaen heift voor huwelic, daerbij en zal dezelve gheheele erfve naer zijn overlijden zijnne zijde niet houden, maer alleene alsooverre ende naer advenant dat hij den pennyngh van coope van diere erfve betaelt hadde voor huwelic, ende indien de penynghen van dien coope betaelt werden binnen den huwelicke, al ofte zom, zal dezelve erfve naer advenant van diere betalynghe ghe- reckent werden tzijnen overlijdene als gheconquesteerde ende vercreghen erfve binnen huwe- licke ende niet voordere, omme fraulde te scuwene die bij dien middele zoude moghen ghebueren. 

 

[CXLIX] Hoe de catheilen ghedeelt werden tusschen den vadre ofte moedere ende huere kinderen. Item, als man ende wijf tzamen in huwelicke gheweist, kinderen achterlaten van huer- lieden beede lichamen, zoo zullen hemlieden de catheilen, ghelt, goudt, zelvere, uutscult ende inscult ende al tgunt dat hiemaer voor catheil gherekent wert, deelen tusschen denzelven vadere ofte moedere ende huer kinderen half en[de] half. 

[CL] Hoe vader ende moeder, beede levende, deelen zullen tgoed van hueren overleden kinderen, als die gheen kinderen achterlaten. Item, als een kindt, vader ende moeder hebbende noch beede levende, overlijt zonder kinderen achter te latene, zoo zullen dezelve vadre ofte moedere noch tsamen in huwelicke zijnde, weder zij meer kinderen hebben dat de broeders ende zusters zijn van den overle- dene kinde oft niet, deelen tgheheele goedt van den overleden kinde, alsooverre alst deel- saem wiert. 

[CLI] Wie tcatteyl ende conquest versterft bij den overlijdene van kijnderen verstorven van vadre ofte moedere. Item, als een kindt overlijt, verstorven zijnde van vadre ofte moedere, hebbende broeders ofte zusters hem bestaende van vadre ofte moedere noch levende, zoo zullen dezelve broe- ders ende zusters alleene tgoed deelen, ende niet de vadre ofte moedre; ende zijnder gheen broeders noch zusters maer ander neven ofte nichten, zoo zal dezelve vadre ofte moedere noch levende den helft hebben, ende de hoyrs van der zijde van de vadere of moedere overleden dander helft. 110 

 

[CLII] Hoe kinderen van tween bedden deelen jeghens vadre ende stiefvare. Item, als man ende wijf overlijden der werelt, kinderen hebbende van twee bedden ofte huwelicke, zoo deelen alle de kinderen alsowel van den eersten ende halfven bedde als van den laetsten ende vullen bedde jeghens den wedeware ofte wedewe in de catheilen, even ghelijc half en[de] half, ende daernaer onderlinghe kint ende kindsghelijcke, zoodat ghemeene kint maect ghemeene goed ende deel; maer hadde de wedewaere ofte wedewe gheene kinde- ren, zoo zoude hij jeghens zijne stiefkinderen a daer de consanguiniteyt van zijne kinderen hem gheen belet doen en zoude, deelen van acht deelen [de vijfve], zoo hiemaer gheseyt wert. 

[CLIII] Hoe men de cattheylen deelen zal tusschen broeders ende zusters van vullen bedde. 

[1] Item, naer toverlijden van vadre ende moedere, zoo zullen beede huerlieden kin- deren van eenen bedde ende huwelick [de] cateylen deelen even ghelijcke, ende inschelijcx van heurlieder broeders ofte zusters die daernaerb ghehuwet ofte onghehuwet overlijden zullen zonder kinderen achter te laetene. 

[2] Item, daer een wedeware ofte wedewe kinderen bleven, ende de rechte helft van de catteylen ghedeelt hadden jeghens vadre ofte moedre, dat ter laetster doot van dien kin- deren zonder c hoyer achter hemlieden blijvende, de voornoemde cattheylen zullen wederom keeren up den vader ofte moeder, altoos derfve zijde houden ende gaende daer die behoort te gaene. 

 

[CLIV] Hoe men deelen zal tusschen de kinderen van diverschen bedden de successie van een van hemlieden overlijdende broeder ofte zustere. Item, als ghebuert datter kinderen zijn van tween ofte drie bedden ofte huwelick, ende daernaer een van dien kinderen overlijt dezer werelt, zoo zullen de broeders ende zusters van den overleden kinde van vullen d bedde deelen ende nemen vooren uutte de rechte helft van al der gheconquesteerde erfve ende van den catteylen blijvende naer toverlijden van den voorseiden kinde, ende in dander helft van den voorseiden goede zoo zullen zij bovendien deelen metten anderen kinderen van den halfven bedde evenghelijc, zonder anscau e te nemene van wat zijde dezelve catheylen commen zijn, of dat de vader ofte moeder noch levende dezelve catheylen niet moghen anneverden noch inne gheprefereert zijn, maer zullen die commen ende blijven ten proffijte van den broeders ende zusters van den overleden kinde; ende zijnder ghebroeders noch zusters, den helft zal blijven den vadre ofte moedere noch levende, ende dander helft den anderen aeldinghers alsoo voorseit es. a. stiefkinderen, A; stijfvaedere, B. - b. daernaer, B; vaernaer, A. - c. zonder, B; zoude, A. - d. vullen. B; wullen, A. - e. anscau, A; asscau, B. 

112 

[CLV] Van deele tusschen den wedeware ofte wedewe ende den aeldinghers hemlieden vremde zijnde. Item, de wedeware ofte wedewe van eeneghe sterfhuusen, gheen kinderen hebbende bii den overledene, zal deelen jeghen daeldinghers van denzelven overleden, tzij man ofte wijf, hem vremde zijnde, van ghereeden ghelde, cattheilen, uutsculden ende insculden van acht deelen de vijfve, ende de voorseide aeldinghers de drie deelen elck over zijn vrij, eyghen ende propre goed, alsoo men van ouden tijden ghedaen ende gheuseert heeft ende noch daghelijcx es userende. 

 

[CLVI] Van sterfhuusen niet te vliedene noch te helpene met benefitie d'inventoire. Item, dat gheen wedewaere [t]sterfhuus van zijnnen overleden wijfve niet en zal mo- ghen renunchieren noch vlieden omme de sculden ofte lasten van denzelven sterfhuuse te ontgaene, maer eene wedewe zal [t]sterfhuuse moghen vlieden mids renunchierende ende afgaende van deele, bij speciale van allen cattheilen ende erfachticheden, alsoowel com- mende van huere zijde als andersins, draghende thueren proffijte, pur ende zonder last ofte heesch van sculden, de habytten alleenelick die zoe aen hebben zal ten daghe van den uut- faert zonder fraulde, ende daertoe douarie up de leenen daer hueren man erfachtich ende ghesaysiert was binnen huwelicke ofte ter doot, hiermede secluderende benifitie d'inventoire. 

[CLVII] Van sculden daer erfve in verbonden es. Item, al eyst zoo dat ymant binnen zijne levene verkent heeft voor wetten eenen ande- ren persoon sculdich zijnde zecker somme van penninghen ofte dat hij die belooft heeft bij contracte van huwelicke met zijnne kinderen, daerinne verbindende zijne erfve zonder erfvenesse ofte onterfvenesse, zoo es zulcke scult deelsaem in zijn sterfhuus zonder te voolghene de proprieteyt; maer es de erfve belaest ende wettelic gheypotiquiert met renten, die zullen volghen derfachteghe, ende ooc dachterstellen die men darof verachtert es, in alsoo- verre als hij in deele niet commen en wille; maer compt hij in deele, zoo werden dezelve achterstellen deelsaem al in alsooverre als er goeds ghenoch es, maer esser niet goeds ghenoch, ghemerct tverbant, zoo zal dengonne die derfve anneverden de lasten betaelen, zoo hiernaer voolcht. 

 

[CLVIII] Van gheen huusen te weeren van den lande. Item, al waert zoo dat up derfve ofte leen van den eender zijde meer huusen stonden dan van der ander zijde, zoo zal degonnen up wiens lant meest huusen staen, ghehouden zijn den anderen te reconpenseeren van den overschote met pennynghen naer advenante van den voorgaende prijse, zonder dat hij de voorseide huusen zal moghen renonchieren, omme die bij den den anderen te moghen weeren ende andersins zijn proffijt daermede te doene. 

114 

[CLIX] Van der betalynghe ende reconpense van den voornoemde huusen. Item, wel verstaende dat de proprietaris niet ghehouden ende wert terstont de betaelin- ghe ofte reconpense te doene van den gheheele prijse van de voorseide huusen ende boomen met penninghen, maer zal alleene betaelen ende reconpenseren dengonnen die in dezelve huuse ende boomen heeft van acht deelen de vijfve, tvijfste deel; als van den anderen vier deelen, daerof zal den prijs ende reconpense blijven stande totten overlijdene van dengonnen die de bylevinghe hout an den grondt die daerup staen, midsdat hij blijft ghebruucken de helft van denzelven huusen in de helft van den jaerlicxsche pachten, ende inschelicx zal den prijs ende reconpense blijven staende van dengonnen die maer de helft en hebben in dezelve huusen ende ghereecht zijn van der helft van den pachte in de bijlevynghe, wel verstaende, daer ander boomen ende huusen ghenouch zijn omme de reconpense te doene distinct ende verscheeden elck anderen, dat men die doen zal int verdeelen. 

[CLX] Van der contributie in de reparatie van den voorseiden huusen. Item, zoo wanneer eenich wedeware ofte wedewe bijlevynghe houd alsoowel up leenen als up erfve daer huusen upstaen, zoo zullen zij ghelden ende contribueren in de nootsake- licke reparatien van denzelven huusen naer advenant dat zij in den pachten ende proffijten gherecht zijn, zonder in eeneghe wercken ofte niewe edifitien te gheldene, tenwaere dat men in de stede van ouden huuse niewe macken moste, in welck cas de douagier betaelen zal tvierde van denzelven nieuwen nootsackelicken ediffitien ende niet voordere. 

 

[CLXI] Van erfvelicke losrenten. Item, als van losrenten, te wetene, die man ende wijf ofte elck van hemlieden te huwe- licke brochte hebben, ende degonne die gheduerende heurlieden huwelick tsamen coopen ende vercrijghen, daerof zal de wedeware ofte wedewe gheen kinders hebbende, hebben jeghens den aeldinghers van den overleden van achte deelen de vijfve, als ghelt of cattheil, ende dezelve aeldinghers van drie a deelen, tenwaere dat dezelve renten leenrenten waeren, die in dat cas zijde houde zullen. 

[CLXII] Van losrenten die men gheeft anderen persoonen, vercocht ende belast voor thuwelick. Item, van losrenten daermede de goeden van man ofte wijf of van hemlieden beeden belast waeren ter daete van hueren huwelicke, die losrenten zullen volghen dengonnen wiens zijde den grond volcht daerup die beset ende gheypotiquiert zijn, ghelijc de erfve- licke renten, zonder in deele ofte laste te commen van den ghemeenen sterfhuuse, uutghe- daen de achterstellen die men daerof verachtert wert, dewelcke in deele ghebrocht werden als ander uutsculden. a. drie, B; den drien, A. 116 

 

[CLXIII] Van losrenten vercocht ende belaest binnen huwelicke. Item, indient ghebuerde dat gheduerende thuwelic eeneghe losrenten vercoch[t] ende nieuwe belast woorden, daerof zal de wedeware ofte wedewe jeghens zijne vremde aeldinghers draghen van dachte deelen de vijfve, ende dezelve aeldinghers de drie deelen, bijdat dezelve wedeware ofte wedewe in de sculden ende lasten met den pennynghe daerof commende betaelt zijn, ofte andersins ghecontribueert soude hebben van achte deelen de vijfve. 

 

 

[CLXIV] Van lijfrenten ende bijlevinghe. Item, als de wedeware ofte wedewe hebben lijfrenten ofte bijlevinghe thueren lijfve, hemlieden gheduerende thuwelick toebehoerende, daerof zullen daeldinghers van den overle- denen ghebruucken van achte deelen de drie, ende dit alsoowel van bijlevynghe die wede- ware ofte wedewe hadde voor thuwelic an leenen ofte an grondt van erfven. 

 

[CLXV] Hoeverre dachterstellen van renten deelsaem werden. Item, als van den verloope van den erfvelicken renten niet te lossen, staende de betae- linghe teenen zekeren prefixen daghe, die en werden niet ghedeelt, tenzij dat de daghen van paymenten ghevallen ende gheheel verscheenen zijn. 

 

[CLXVI] Wann[e]er ende ten wat daghe de bijlevynghe verscenen es. Item, omme dieswille dat dicwils questie compt wanneer de bijlevynghe verschijnt ende valt, zoo es gheordonneert dat zoo wanner degonne, die bijlevynghe heeft an eenich landt, tzij leen ofte ander erf, zaylant, velteghers, hoyghers, bosch ofte ander, leeft tot Sint Jansdach midszomer totter zonnenupganc, dat [de] helft van zijnne bijlevynghe verscenen wert; ende leeft hij tot den eersten dach van Septembre daernaer ooc totter zonnenupganc, zoo zal zijnne gheheele bijlevynghe ghevallen zijn, omme bij zijnne aeldinghers daerof te proffyteren, wel verstaende indien de busschen a niet verpacht en waeren, dat men die, in alsooverre alse boven de drien jaeren oudt waeren, prijsen zal, omme naer dordonnantie van dien prijse te proffiterene, zonder aenscau te nemene up eeneghe atterminatie van daghen, bij pachte ofte bij coope. 

[CLXVII] Wat den gronde volcht als de bijlevynghe expireert. Item, als een persoon ghehouden heeft grondt van erfven in bijlevinghe ende daemaer sterft, es dien grondt bestaen met troncken ofte taille van houtte maer drye jaeren oudt of daeronder, die zullen volghen den grondt, zoo hiervooren gheseit es; ende es tvlies ofte taille van dien onder drije jaeren, zoo werden [t]zelve vlies ofte taille prijselijc ende deelsaem, a. busschen : buusschen, A et B. 118 maer niet de voorseide troncken, als struucken wesende van derzelver taille; ende es hij ghestaen met anderen vruchten, zoo zal men hem reghelen naer tinhouden van den voorgaende article regaert hebbende up den tijt dat hij gheleeft heeft. 

 

[CLXVIII] Van representatie in deele. Item, al tgunt dies hiervooren ende naer ghescreven es, noopende den verdeelen up de namen van vader ofte moeder, susters ofte broeders, ooms ende moyen, hem verstaet ende zal verstaen tusschen huere kinderen ofte tusschen rechtzwers ofte anderzwers in de linie directe ofte collaterale, dewelcke hemlieden in huerlieden stede zullen moghen representeren omme te succederene ende deelene erfve ofte cattheil, alsoo wel jonc als oudt. 

[CLXIX] Van contracten van huwelicke. Item, dat nietjeghenstaende alle tguene dies hiervooren verclaerst, ghecuert, gestatuert ende gheordonneert es, de voorwaerden ende contracten van huwelicke, ghemaect ter con- trare, zullen stede houden ende sorteren in effecte zonder die eenichsins ghefrusteert ofte bij eeneghen middele gheviolert te werdene in prejuditie van huwelicke. 

[CLXX] Van der uuttynghe ende begravynghe van dooden. Item, dat de wedeware ofte wedewe van eeneghen sterfhuuse, weder datter kinder zijn ofte vremde aeldinghers, ghehouden werden tdoode lichaem van den overledene, tzij man ofte wijf a, metten ghemeene goede te erden te doene ende begravene, te wetene, te betaelen treeuwen, tkisten ende de kiste metten lijnwaede daerup dienende, de processien die omme tlijc commen, degonne die tlijc draghen, ende van graf opene ende toe te doene, ende mids dien costen ende betaelynghe zoo zijn dezelve wedewaren ofte wedewe quijcte van alle andere costen ende diensten van uutvarden ende jaerghetijden die men daernaer doet over den overledenen, maer moeten die doen doen de hoyrs ende aeldinghers van den overle- denen naer zijne ghestaethede ende betaempte. 

 

[CLXXI] Van testamente. Item, dat [van] de testamenten ende uuterste wille die man ofte wijf ordonneren ende macken binnen hueren levene, ende van den landen ende aelmoessen die zij wechgheven, de wedeware noch wedewe ghen last te draghene en hebben, maer moeten tlaest van dien draghen ende thueren eyghen costen ende van hueren propren deele ende goede betalen, ende recon- penseren die hoyrs ende aeldinghers van den overledene, tzij zijnne kinderen ofte andere vrienden b, nietjeghenstaende dat de wedeware ofte wedewe daer bij present ende over tmac- ken van den testamente gheweest hadden, ende die geadvoueert ende gheconsenteert. a. wijf : vijf, A et B. - b. vrienden, B; van dien, A. 

120 

 

[CLXXII] Van restoiren ende sculden verclaerst in de testamenten. Item, wel verstande indien dat in de voornoemde testamente ofte uutersten wille ver- claerst stonde eenighe restoiren te doene ofte secrete sculden te betaelen, dat die blijven ende betaelt zullen weerden ten laste van den ghemeenen sterfhuuse. 

 

 

 

[CLXXIII] Hoe dat bastaerden succederen ende deelen. 

[1] Item, als een vrouwe heeft een kint buuten huwelicke, ende daernaer huwet ende vercricht een kint ofte meer binnen huwelick, die kinderen, alsoowel ghebooren buuten huwe- licke, bastaert wezende, als binnen, zullen deelen even ghelic des moeders goeds ende de erfve van smoeders zijde commende, ende moghelijckx sullen hen succederen sijn a hoyrs hen bestaende van zijn moeders zijde, ende zal [t]bastaerde kint van eender ghetraude dochter, deelen int goedt van zijnnen grootheere ofte grotevrauwe naer toverlijden van zijnder moeder ende voort in alle ander graden representerende zijnne moeder in materie van sucsessie, hoe dicwils dat zij, alsowel in leene als in erfve; nemar als van der zijde van vader, daerof en deelen de bastaerden niet voor dat de bastaerdie uut es, zoo al hadden twee baestaerde broeders an beede zijden ghetraude kinderen, rechtzwers bestaende, elc anderen en b zoude van den overledene niet deelen, midsdat de bastaerdie noch niet uut es, maer eerst expireert in den vullen c tweden graet van anderzwers, ende van ghelijcken altijts wel verstaende datter gheen bastaerden en zijn van der moederlicke zijde. 

[2] Item, alst ghebuert dat van twee ofte drie bastarden alle van der eender moedere, den eenen bastaert overlijt goed achterlatende, de moeder noch levende, zijnne broeders ende zusters van derzelve moeder noch levende zullen van [den] goede bij hem achterghelaten, tsij mueble ofte andere bij conqueste vercreghen, deelen jeghens den heere de gherechte dhelft, nietjeghenstaende dat de moedre noch leeft ende dat tgoedt van den overledenen bastaert van huer niet commen. 

 

 

[CLXXIV] Van soendinck te nemene ofte ghevene bij bastaerden. 

[1] Item, bastaerden en gheven noch en nemen gheen montsoen noch maechsoen van svaders zijde, maer van de moeders zijde. 

[2] Item, dat nu voortan alle montsoen ende maechsoen van dooden metten costen deelsaem wert als ghelt ten sterfhuuse, alsoowel ten proffijte van der wedewe als van der kinderen ofte van den aeldinghers, dies zoo zal den montzo[e]nder vooren uutte hebben X lb. par. zonder meer, al waert zoo dat bij den payse anders besproken waere. a. commende ende moghelijckx sullen hen succederen zijn, B; manque A. - b. en, B; ende, A. - c. vul- len : wullen, A. 

122 

[CLXXV] Van bastaerdegoed. 

[1] Als een leenhoudere bastaerdegoedt vermoghende, onder wien eenen bastaert over- lede zonder hoyer ghegenereert wettelic van zijnen lichame achter te laetene, zal hebben de helftscheede van allen zijnnen goede, ligghende ende bevonden onder zijne jurisdictie ende heerlichede, mids de sculden van den overledenen te betaelene ende ooc uutvaerden, kercke- licke diensten ende andersins, naer advenant dat hij proffycteren zal. 

[2] Item, ende updat een bastaert hadde peerden, coyen, calveren, scapen, zwijnen ofte andere beesten daghelicx gaende uut zijnnen huuse, weydende a up ander heerlicheden dan daer hij wonachtich es, ende snavont wedercommende, al wart dat dezelve beesten otte andere zijn haven ofte cattheilen voor zijn overlijden woorden ghetransporteert, ghearresteert ofte onthouden onder een heerlichede, dies nietjeghenstaende zullen toebehooren den leen- hoven onder wien de bastaert woonende was ten daghe van zijnnen overlijdene; de vruch- ten, insculden b, erfachtigheden ende ander catteylen zullen toebehooren den leenhoudere onder wien die weezen zullen ten overlijdene van den bastaert, met inghelijcken te betaelene de sculden ende andersins als vooren. 

 

 

[CLXXVI] Hiemaer volghen de costumen van leenrechte meest gheuseert binnen den Casteele ende Burch van Waestene. 

[1] Eerst, wie ghehouden of gherekent wert man van leene, zal danof moeten ghedaen hebben feaultheytscip ofte fidelité, ende belooft manscip ofte dienst ten leene toebehoerende te doene, als hijs versocht ende vermant zal wezen bij [den]gonnen dies machtich wert van vermanene. 

[2] Item, den dooden erft den levenden zijnnen oudtsten hoyr updat hij hem hoyr fonderen wille, ende degonnen die pretendeeren recht an eenich leen, zal tzelve moeten verlieven binnen XL daghen betaelende trecht, ende daerof feaultheitscip doen; ende ist dat hij den dach laet lijden, den bailliu zal tzelve leen moghen betrecken omme thebbene trelief ende man, ende indien hij niet en compareert du[e]chdelic ghesommert zijnde ten derden daghe, de boete wert van X lb. par., ende tleen ghewijst in de handen van den heere, omme de vruchten naer rate van tijde te moghen heffene tzijnen profijt, zonder rekennynghe ende reliqua te doene, totter tijt dat ymant, bestande ten zelven leene, commen zal, betalende de boeten ende costen, ende doen zijn debvoir naer costume shofs. 

[3] Item, en zal den bailliu niement in feaulteytscepe moghen ontfanghen dan bin- nen den Casteele ende Burch van Waestene, in wettelicken ghemachten hove, ende present vijf mannen niet myn, ende zal danof betalen de leenhoudere naer de oude costume eenen Philips-gulden van XXV stuvers, ende den messagier eenen braspenninc, up de peyne van aerbitraire correctie. 

[4] Item, ende als een man van leene alsoo zijne heere feaultaytscip ghedaen zal heb- ben, zal alsdan ende niet eer moghen bedwanghen c zijnnen mannen ende leenhouders hem a. weydende : wendende, A; weerden, B. - b. insculden, A; ende sculden, B. - c. bedwanghen, B et C; bedwaunghen, A. 124 feauteyt te doene, ende voort justitie administreren, ende ooc niet eer, up de boete van X lb. par. 

[5] Item, men mach werden ende bedien man van leene bij versterfte, bij erfvenisse spruutende uut looyalen coop, bij ghyften, bij prescriptie van tijden, dat heet teneure, twelcke es dat men een leen ghepossesseert heeft XXX jaeren ende eenen dach, zonder interruptie, ende bij purgen ende afwynnynghe te wette. 

[6] Item, elc man van leene es sculdich, ter doot, zijnnen heere een vul relief van thien ponden par., zoo es hij ooc ter gyfte ofte bij afwynnynghe, maer niet bij coope, twelcke hem purgiert metten thienden pennynck. 

[7] Item, ende eeneghe leenen staen ter beste vrome, ende dat es een de beste a jaer- scare van dryen, ter obtie van den heere, tenware dat de leenen bij expresse stonden tot anderen reliefven. 

[8] Item, midtsdat elck leenhoudere, resorterende mediatelic ofte immediatelic binnen den voornoemde Castele ende Burch van Waestene, zijn meest alle hooghe justiciers vermo- ghende, indiferrentelic de vijf ghenooten ende ander vassalen, ghelijc den souverraynen heere, ghereserveert te composeren van crisme ende violentelic texamineren ende questionerene eeneghe delinquanten, dan ter presentie van den souverraynen heere, zijnnen bailliu ofte stedehouder, nieuwers el dan binnen den voornoemden Castele ende Buerch van Waestene met mannen ofte met scepenen, al waert ooc dat se b vanghenesse onder huere heerlicheden hadden, volghende de preheminentien van den souverraynen heere ende der ouder costume daerup gheloopen ende inviolabelicken gheobserveert. 

[9] Item, noch vermoghen de voornoemde leenhouderen ende vassalen ende hebben recht van toolen, te wetene, IIII sc. parisis van den ponden groote ten hoochsten, bastaerde goedt, confiscatie, ende vermach te berechten alle faicten over zijn leen ofte heerlichede ghebuert, conpeterende der hooghe justitie in der maenieren ende alsoo int voorgaende article begrepen es. 

[10] Item, ende en moghen de voornocmde ghenooten noch mannen vaillablicken ken- nesse nemen noch agieren dan te Waestene ende dat binnen den Castele ende Buerch, up peyne van nulliteit, ten waeren acten van justitien binnen den voorseiden buerch ghedesti- neert e om buuten ghedaen tzijne, ghelijcke daghinghen, oorcontscepen, executien ende ander dierghelijcke. 

[11] Item, elck leenhoudere ende vassael ghen wetten an hem zelven hebbende, den souverainen heere ofte zijnnen bailliu wert ghehouden hem te verleenen mannen ende sce- penen ende vanghenesse, eyst noot, om recht wet ende justitie te administrerene thueren rede- licke costen, behoudens dat hij se restituere zonder calanghe ende costen, doende goed ende ghetrauwe wijsdom, ende zullen niet langher gheleent blijven dant ghedinghe daeromme zij verleent zijn, ghedueren zal. a. een de beste, B; een de beeste, A; de beste, C. - b. ooc dat se, A et B; dat se eenighe, C. - c. ghedes- tineert : ghediscerneert, A et B; ghedesterneert, C. 

126 

[CLXXVII] Wat den leene volcht. 

[1] Item, ten leene daer eene valbrugge es, zal behooren ende volghen den leene, alle ediffitien die men besluuten mach bij derzelve brugghe, de poorte ten nederhove ende alle upgaende boomen, wulghen, haghen ende bladinghe van troncboomen onder den drie jaeren, tduufhuus, den standaert van den muelene, dc banden, crucen ende al datter niet en roert an den muelene, tarwe ende ander vruchten ghezayt in de leenen, tenzij dat die moghen beven met den winde, mesgaders de visschen in de waters, twee swanen up de gracht ofte vijvers ghetekent met teeckene van den dooden, de conijnen van der warande, de winthonden ghe- teeckent metten maercke van den overleden, valcken ende andere voghelen van proyen, de forretsen, netten ende game om wilt ende visschen te vanghene; ende esser gheen brugghe noch van ouden tijden gheweist en heeft, zoo zal den leene volghen tbeste huys ofte ander vuerst, den besten boom; ende voort alle dander huusinghen ende ediffitien mesgaders alle duergaende boomen ende ander catheylen werden deelsaem, alsooverre als die sienelic zijn buuten der eerde, bij prisie ghelijcke ofte die ter erden laghen; dies zal den leenhoudere de obtie hebben de voornoemde catheylen te anneverdene tzij al ofte zom, mids up te legghene de somme zo die ghepresen woorden, ofte die te laten werene. 

[2] Item, alle huusynghen, schuren ende stallen contigue ende houdende an elc ander, steenvast, houdvast ende dakevast, nietjeghestaende dat deen hoogher es dan dander, zijn ghereekent ende ghedeclareert een vuerst. 

[3] Item, elck man van leene wert ghehouden onder zijne bezegheltheyt rappoert te doene van zijnnen leene, eene warfve zijnen gherechten heere verclaersende de grotte ende vermoghen van dien, hoedat hijt houdt ende te wat dienste, up de boete ghecostumeert. 

[4] Item, omme daertoe te commen, zoo heeft den vassal dach van den daghe van publicatie van dat den heere trapporteren anghewijst zijn, die men doet bij kercghebode XL daghen; ende die niewe an een leen comt, feaulteytscip doende, ende dat hem bij den bailliu ghelast es rappoert te doen, heeft ooc XL daghen, up de boete, wel verstaende dat al waere hij nochtans in ghebreke, zoo zoude den bailliu doen sommeren bij den gheswooren cnape tzelve te puergieren binnen XIIII daghen daernaer, int twelcke doende, betalende den cnape van den buerch de sommatie, zouden ontgaen van der boete, ende indien hij hem ten IIen XIIII daghen I liete verstecken ende coutumasseren ofte niet en gave overe rappoert als voor- seit es, zoude boeten X lb. par., ende ter innynghe van dien zouden den bailliu procederen bij daghinghe uppe tleen van den diffaillant b. 

[5] Item, ende nietjegenstaende dies voorseit es, een man van leene alsoo ghesom- meert zijnde, quame in hove ende dede de mannen sofficant betoch dat, om merckelicke causen, hij zijn rappoert niet en hadde moghen macken, de mannen zijnnen huusghenooten zouden hem bescheeden ander XL daghen om zijn rappoert te mackene. 

[6] Item, up een dien dat een man van leene noch niet goedelicx macken en mochte zijn rappoert, zijnen heere wert ghehouden hem te vertooghen ende administreren zijne a. daghen, C et D; manque, A et B. - b. diffaillant C et D; diffalant, A; deffaulte, B. 128 registren, ende hadde hij gheene ofte anders goed bewijs, hij zoude moghen macken zijn rappoert naer dinformatie van zijne huusghenooten ende ouderlinghen, zonder boete. 

[7] Item, updat een man van leene bij sijnen rappoerte ofte andersins overterde trechte van zijnnen overheere, zoude boeten LX lb. par., ende ooc tghene a dat hij myn overgheven zoude van zijne leene of dat zijnen leene toebehoert, zoude verbuert zijn jeghen zijnen heere; ende wert den bailliu van zijnen heere ghehouden recepisse van den rapporten onder zijnen zeghele te ghevene, updat hijs versocht es; ende den man hebbende zijn raep- poert al ghereet b den bailliu zal moghen ontfaen bij protestatien dat te visiteren binnen XL daghen daernaerst volghende, ende daerjeghen zetten te wette updat hem goedinct, ende indien den bailliu ende heere tzelve binnen XL daghen niet en blamere, tzal jeghen hem sorteren zijn vul effect, behoudens redelicke excusie c. 

[8] Item, als een vassal ofte zijnen bailliu hem gheabuseert ofte ghemesuseert heeft zijnen heere, zijnen bailliu zal hem moghen doen sommeren ende betrecken omme hem tselve mesus te doen betalen naer leenrechte ende de qualiteyt van den mesuse. 

[9] Item, ende mact den bailliu heesch nopende de proprieteyt: ofte vrijheyt ende ver- moghen van den leene, de mannen zullen wijsen den erfachteghen te sommeren omme te wetene of hijt faict advoueren wille bij zijnen bailliu ghecommiteert, ofte danof verdraghen wille; ende advoueert hijt, hij wert in de wrese van den calanghe; ende doet hijs hem of, ende den bailliu van den heere souverain heeft ontfaen, ghelijck den bailliu van den vassal, zal boeten zestich ponden parisis ofte andersins ter discretie van den juge ende naer dexi- gentie van den sticke. 

[CLXXVIII] Van dienste van leene. Item, alle leendiensten staende te betalene teenen zeckeren prefixen daghe, zal den leenhoudere die moeten betaelen ten zelven daghe up de boete van X lb. par. ofte emmers binnen XL daghen alvooren de sommatie ghedaen zijnde ten coste van den man van leene die den dienst sculdich wert, ter innynghe van welcker boete den bailliu zal procederen alzoo hiervooren gheseyt es. 

 

[CLXXIX] Van sculden ende obligatien. 

[1] Ghemerct ende gheconsidereert dat elc vrij man van leene, ter causen van hueren vrijen leenen resorterende binnen den Castele ende Buerch voorseit, zijn hooghe justiciers, ende bij dien ghereputeert edele van trauwe ende gheloove, zoo zullen de sculden ende belooften die hij passeren zal onder zijne zeghele d stede houden, nemaer indien hij de beze- ghelthede loochenen wille, in dat cas zouder up ghehoort zijn te wette. 

[2] Item, een man van leene zal moghen verbinden ende obligieren zijn onverhuwede leenen int conpromis van zijnen huwelick, ende inschelijcx zijn catheylen ende haven, om beter ghedaen dan ghelaten ende omme daerbij vereert te zijne. a. tghene, C et D; tghoet, B; gheuendt, A. - b. ghereet, B; ghevet, A, C et D. - c. excusie, B; executie, A, C et D. - d. zeghele: zeghele zullen, A, B, C et D. 

130 

[3] Item, een man van leene es zoo gheprehemineert, volghende de costume van Waestene, te moghen verbinden zijn leen drye jaeren, ende daerof de huerynghe van drye jaeren te vooren, zonder consent van zijnen heere noch nemende ende dat om voyagieren a ofte ander favorable zaeken, ende toe dien zijn leen verpacht neghen jaeren ende niet lan- gher, heffende van jaere te jaere. 

[CLXXX] Van ghiften ende vercoopynghe. 

[1] Men mach gheene leenen vercoopen noch belasten dan bij een van tween we- ghen, te wetene, bij consente van den naersten oudsten hoyre ten tijde van de vercoopinghe ofte belastinghe, ofte bij noode om betere ghedaen dan ghelaten, danof den juge inkennen ghedaen wezen moet, tenwaere dat den vercoopere dezelve leen of leenen gheconquesteert hadde. 

[2] Item, es van ouden tijden gheuseert bynnen der voorseide Buerch een man van leene vercoopende zijn leen, en es voor gheenen coop ghehouden, voor anderstondt dat hij den coop verkent heeft voor twe erfachteghe mannen zijnne huusghenooten ende binnen den parcquette van den vorseiden Buerch ofte binnen den Castele. 

[3] Item, den coop zoo verkent zijnde, zoude men moeten voort procederen ter onterf- venesse ende erfvenesse volghende der ouder costume up de boete van X lb. par., ende te betaelene de heelft van den Xen penninck bij dengonnen die in ghebrecke wesen zoude. 

[4] Item, een man van leene, zoo wanneer hem believen zal, zal hem moghen ont- uuten ende onterfven van zijnne leene, ende daerinne erfven zijnnen naersten hoyr, om een relief, zonder breder recht van thienden pennynghen ofte den heere ander rechte te betaelene. 

[CLXXXI] Van prescriptie van tijde ende puerge. 

[1] Item, alsoo voorseit es, zoo wie possesseren zal paisivelick continuelic ende zonder interuptie den termijn van dertich jaeren ende eenen dach, zal bij dien vercrijghen prescriptie van tijde thueren proffijte, ghereserveert alleenc jeghen onbejaerde kinderen ende uutlan- sche lieden, dewelcken thueren jaeren ende binnen den lande ghecommen zijn, werden ghe- houden huere actie te intenterene binnen behoorlicken tijde bij rechte te dien gheintroduceert, up peyne van daerof ghepriveert ende verstecken te blijvene. 

[2] Item, als men eenighe leenen onterft binnen der voorseide Buerch, ende den coopre ofte die ter erfven compt, dezelve leenen in kerckghebooden ende puergen wil ghe- leyt hebbene, men es ghehouden drye zondaechschen b kerckgheboden te doene bij den bailliu ter presentie van twe erfachtighe mannen, van XIIII daghen te XIIII daghen, ende daer ver- claersen hooghe ende overluut den gherechten coop alsoo die te wette ghepassert es, ende ten laesten XIIII daghen allen paertien die eenich recht pretenderen wille, dach beteekenen a. voyagieren, A, C et D; valigieren, B. - b. zondaechsen, B; sondachsche, C et D; manque A. 132 van dien daghe in derden daghe te compareren binnen den voorseiden Buerch in tijden ende wijle, voor de noene, up peyne van dies verstecken tzijne; ende indien datter niemant en compt noch en presenteert ter naerhede ofte andersins, wert de purge ghewijst goed ende van werden jeghen allen, gereserveert onbejaerde kinderen ende uutlansche lieden als vooren. 

[3] Item, men heeft noynt gheuseert binnen den voorseiden hove van coopschat van leenen in te bringhen, twelck men noch niet useeren en zal, tenwaere besproken in coope ende conquesten a van leene. 

 

[CLXXXII] Van naerhede van leene. 

[1] Item, een maech b bestaende van der zijde daerof tleen daelt, zal moghen weder- trecken een vercoocht leen bij naerhede, maer van ghecochte ende onghestruucte leenen, van welcke zijde het zij, een maech b sal c moghen halen bij naerhede binnen jaere ende daghe, daer gheen kerkgheboden ghedaen en zijn, doende eedt solempnel, dat es om hem ende om niemant anders. 

[2] Item, ende al waere een leen ghecalenghiert bij eenich bestaende, quam er een naer- der, zoude vooren gaen, behoudens dat hij quame in tijden ende wijlen; ende zoo wie naerhede hebben zal, wert ghehouden die te doene uyt allen lasten ende costen den coop aengaende, zonder fraude, binnen XIIII daghen naerdat van de naerhede ghedissideert waere, ende zoo wie calange doet ende niet ontfanckelijck es of achterblijft, boet X lb. par. 

 

[CLXXXIII] Van compromissen van huwelicke. Item, dat alle redelicke contracten ende compromissen van huwelicke ghemact ende ghe- passeert te wette, daert behoert voor bailliu ende wetten, zullen sorteren huerlieden vul effect naer de wettelicke kennesse ende lettren daerup ghemaect. 

 

[CLXXXIV] Van partaigen ende successien. 

[1] Als een leenman vaeren zal van levende iijve ter doot, zijn leen zal verschijnen zijnen naesten oudsten hoyer marsle, updatter ghen wijf en es naerdere in grade van maech- scepe, es te wetene, van een let ofte half let, ende waert alsoo, tnaerste ofte oudste wijf in ghelijcken grade zoude vooren gaen. 

[2] Item, moet verstaen zijn dat versterfte van leene es verscheyde in twen manieren, want leenen commende van patrimonien ofte die eens of meer hebben ghenomen zijde colaterale, dalen ende verschijnen, alsoo voorseit es, alleenlic upt naerste hoyer, danof zij zijde ghenomen hebben; maer gheconquesteerde leenen daelen up den naedsten oudsten hoyr, van welcken gheslaechte van de doode dat zij, zonder zijde te houden. 

[3] Item, indien yemandt te leene quame bij naerhede, zoude zulc leen zijde houden ghelijc ofte verschenen waere bij successie ende versterfte. a. conquesten, C et D; conquesteren, A et B. - b. maech, A et B; man, C et D. - c. sal, C et D; manque, A et B. 134 

[4] Item, indien hem alleene een hoyr fondeerde ende macte binnen XL daghen, doende zijn debvoir alsoot behoort, zoude bij dien vercrijghen voordeel ende possessie van leene jeghen dengonne die naer de XL daghen commen zoude ende recht doen an heessche; ende indiender eenich ghedinghe omme rese, hij zoude verweerdere bliven in de zaecke. 

[5] Item, indiender veele ende diversche persoonen een leen verheffen wilde[n] binnen den XL daghen, den bailliu zoudese moghen al ontfaen in feoteyt ter cause van dien leene, zonder prejuditie van zijnen heere, indien hij recht ooc pretenteerde tenzelven leene, midsgaders elc betaelende een relief, zonder bij dien daerinne vercreghen thebbene possessie ofte voordeel jeghen paertie ofte den heere, ende zouden dienvolghende ghehouden zijn te stellene bij ghescrifte elcke huere faicten ende genealogie, versceeden deen den ande- ren, ende die best proufde, zoude obtineren met costen, ende de partien ghecondempneert in de boete van X lb. par. 

[6] Item, ende indien den bailliu niet en obtineerde uuter name van zijnen heere, zoude moeten wedergheven alle de reliefven bij hem ontfaen. 

[7] Item, een man coopende ende conquesterende een leen, zal moghen laeten ter erfve commende zijn huusvrauwe ofte diet hem beliefven zal, ende int coopen stellen ende apposeren alle conditien tsijnen beliefte, ende zullen die sorteren huer vulle effect naer huere vorme ende inhouden. 

[8] Item, een leen ghecocht bij vader ende moeder, daerinne zij huer kint gheerft heb- ben zonder eeneghe conditien ende zonder struuc up hem te nemen, zal verschijnen up den vader ofte naer zijn doot up de moeder van den kinde; nemaer esser noch vader noch moe- der levende, tsal verschinen up den oudsten naesten bestaende van den kinde. 

[9] Item, eyst zaecke dat leen struucte ghenomen heeft, ende vader ofte moeder tselve huerlieden kint ghegheven hebben, bij faulte van hoyre, tzal wederkeren up degonne die erfachtich was. 

[10] Item, als een man van leene sterft, doudste marsle a van zijnnen kinderen zal wech- draghen ende behouden alle de voorseide leenen, behoudens dat den twedden zone ofte, bij ghebrecke van zonen, zijnne oudste zuster zal hebben tvijfste deel uut al den voor- noemde leenen, blijvende de heerlichede gheheel metten surpluse van den leene den oudsten hoyr, behoudens nochtans dat tzelve hoyr zal moghen behouden zijn voorseide leen gheheel, ghevende zijnen broeder ofte zustere, in reconpense van tvoornoemde vijfste, erfachtichede ofte catheyl ter werde ende estimatie van dien, ten zegghene van deelslieden hemlieden dies verstaende, indient tleen niet eens b vervijft gheweest en es binnen XL jaeren. c 

[11] Item, ende es tvoorseid leen van den broedere vrij, tvoornoemde vijfste zal vrij a. marsle, A et B; naerste, C et D. - b. eens: en, A et B; en is, C et D. - c. En marge de l'art. 10 le ms. A présente l'annotation suivante du 17e siècle: « Nota : Nietjeghenstaende dat up dit article noch elders niet en staet gheexpresseert dat deghonne die tvijfste apprehendeert, ghehouden zoude zijn te renunche- rene ten proffijte van den oudsten van der successie van wien tleen compt, nochtans es de costume zulcx dat hij, dwelcke (conquereren ?) wilt vijfste van leenen, es ghehouden te renunchierene ten proffijte van zijnen oudsten broedere van den versterfte van den overleden, dezelve apprehenderende tzelve vijfste, es ghehouden inbrinc te doene van dat hij bij ghifte te vooren wech heeft, bij ghifte van huwelijck oft anderssints, ten proffijte van denzelven oudsten, zoo dat te vooren ghewesen es in zekere zake. 136 zijn, ende eyst serf, zal serf blijven, wel verstaende dat degonne die tvijfste hebben zal, zal dat moghen houden te leene van den overheere ofte van den leene van zijnnen broedere, tzijnder kuere ende obtie. 

[12] Item, ende niemandt en zal moghen heesschen vijfste dan broeders ende zusters, ende dat van successie van vadere ende moedere alleynelicken. 

 

[CLXXXV] Van douarie ofte bijlevynghe. 

[1] Een wedewe zal houden in bijlevynghe huer leven lanc gheduerende de rechte helftsceede van den exployten, bladinghen, proffycten ende emolumenten van alle de leenen danof hueren man ten tijde van hueren huwelicke erfachtich was ofte erfachtich starf, maer niet de heelft van de confiscatien ghevallen naer de doot van hueren man, dewelcke gheheel zullen commen ten profijete van den erfachteghen. 

[2] Item, sterft een man van leene, ende dat zijne wedewe beseft sterfhuus van den dooden belaest zijnde met sculden, zal moghen afgaen van deele, bij speciale van allen catheylen ende erfachticheden, alsoo wel commende van huere zijde als andersins, draghende thueren proficte, puer ende zonder last ofte heesch van sculden, de habyten alleenelic die soe an hebben zal ten daghe van der uutfaert, zonder fraude, ende daertoe huere leenen, ende de voornoemde douarie danof hueren man erfachtich ende ghesaysiert was ten tijde van huere huwelicke of ter doot. 

[3] Item, ghemerckt dat tusschen man ende wijf, alsoo int scependom hiervooren ver- claerst staet, in vercoopinghe van erfven commende van de vrauwenzijde contributie ende verlandynghe es, zoo es gheadviseert dat de man ooc hebben zal de douarie up de leenen van zijnnen wijfve, uutghedaen tprevilegie van cessie. 

[4] Item, eene bijlevighe ofte douagier en wert niet ontfanghelic eeneghe bijlevynghe te lichtene voor anderstont dat die van huerentweghe in hove gheheescht es, presenterende ende betalende tvierde van den reliefve, betalende voorts dhelft van allen nootzackelicken refectien, ende van nootzackelicken nieuwe wercken tvierde. 

[CLXXXVI] Ordene van procederen. 

[1] Alvooren, wanneer den bailliu zal willen dinghen met ghenooten ende mannen, zal moeten thof stofferen ten minsten van twe ghenooten ende vijf erfachteghe mannen, hoewel hij vermach hof te a mackene, als de zaecke ghenooten aengaet, ende andersins met twe mannen omme daernaer tvulle hof te macken van den hove, inckenne te doene maer doude observantie ende costume, ende al binnen den voornoemden Buerch ende Castele van Wastene ende nieuwers els, up peyne van onwerden ten laste van den hofdisch b, 

[2] Item, ende omme diffinitie te ghevene van den verschille tusschen ghenooten ende mannen, soo es te wetene dat de mannen int faict van justitien alsoo hooghe ghepreminen- teert zijn als de ghenooten, ghereserveert alleenelic dat men up ghene ghenootscepen kennen a. hof te, A, C et D; ofte, B. - b. ten laste van den hofdisch: ten laetsten van den hofdisch, A; manque, B, C et D. 138 mach, noch eeneghe achapten van justicien passeren ofte administreren in hove, zonder twe ghenooten ten minsten, ende als de souverainen heere bedinghen wilt zijne rapporten ofte duergaende waerheden. 

[3] Item, es te wetene dat daer sijn zes ghenootscepen resorterende ten voornoemde Casteele ende Buerch van Waestene: eerst, [t]ghenootscip ende heerlichede van Aubers, tghe- nootscip van de Dovie, item Rabecke, Vlencke, Kemmellant ende Croix, twelcke ghenoot- scip ter Croix bij confiscatie gheprivert es van zijnder justitie, maer es ghereputeert ende ghehouden in hove voor ghenootscip om recht, wet ende justitie te doene ghelijc dander in de voorscreven saeken. 

[4] Item, men heeft hier voortijden gheuseert ende noch vermach, alst [den] souverain heere belieft, te houdene eene duergaende waerhede van zeven jaeren te zeven jaeren binnen den Casteelehove ofte ter gheliefte van den heere, die bedinghet zijnde bij den bail- liu, ghenooten ende mannen van leene, waenof men de kerckgheboden [doen sal] in de zevene hiernaer ghedenommeert prochiekercken, eerst Waestene, Meessen, Kemmele, Wul- verghem, Houpplines, Verleghem ende Duelsemont, alwaer men ghebiet dezelve waerhede teenen zeckeren prefixen daghe, daer maeckende dach ghenooten, mannen, der mannen man- nen, laeten, corzaten ende onderzaten, ende alle diegonne die waetre ende weide halen binnen der heerlichede ende casselrie van Waestene, boven a den XV jaeren b ende onder den LX jaren, up lijf ende up goed te comparerene, ende van huere depositie te doene dat zij sculdich zijn te doene, verbieden up dezelve peyne dat hem niemant binnen dien tijden en absentere noch en vertrecke, selfs noch in helighe voiagen c als te Jerusalem, te Roome ofte Sinte Jacobs in Compostelle, maer moet elc blijven tot hij van zijnder depositie ghedaen heeft dat hij sculdich es van doene, also voorseit es. 

[5] Item, alle onghepunierde faicten, gheene ghereserveert, commende bij den bedrachte van derzelver waerheyt, staen ter kennesse, berechte, judicatuere ende adminis- tratie van den voornoemde bailliu, ghenooten ende mannen, omme daenof recht, wet ende justitie ghedaen tzijne naer betamt, qualiteyt ende exigentie van den sticke, waer ende in wat plaetsen dat die ghebuert zijn, uutedien dat alle delicten d naer rechte volghen den persoone. 

[6] Item, alle criminele sticken competerende der hooghe justitie, daer confiscatie van ghoede zoude moghen naervolghen, dienen ten berechte int hof van mannen ende niet voor scepenen. 

[CLXXXVII] Hoe men procedeert ter afwynnynghe van renten. 

[1] Eerst, zoo wie hem beclaecht van eeneghe achterstellene van renten beset ende gheypothequiert up eeneghe leenen, men es ghecostumeert om innynghen ende verghelt van dien van weghen den crediteurs, te commen in hove ende betooghen tghebrec van betae- lynghe, ostentie ende exibitie doende van de lettren van verbande; ende die ghelesen zijnde, a. boven, B; binnen, A, C et D. - b. XV jaeren, A, C et D: vifthien jaeren, B. - c. voiaghen, A et B; daghen, C et D. - d. delicten, C et D; delicken, A et B. 140 men wijst eene sommatie te doene bij [den] cnape van den Burch ter betaelynghe, voor bree- der cost, binnen XIIII daghen dezelve sommatie te doene VII daghen ende zeven nachten voor de XIIII nachtdach. 

[2] Item, ende indien partie niet en compareert, men consenteert deffault, ende men wijst eene daeghynghe te leenboucke ghedaen te zijnne bij den bailliu ende met twe mannen, ende daer den debiteur ende verweerdere dach maecken up zijnnen eersten XIIIIen dach, doende de daghinghe inkenne den verweerdere ofte tzijnen domicilie, indien daer huus up leen staet, daer niet, ter naerster domicilie, yemande mondelicke sprekende, die tlast nemen zullen hem te kennen te gheven de voornoemde daghynghe te doene VII daghen ende zeven nachten voor den XIIII dach ende dat up zijnnen eersten XIIII dach. 

[3] Item, ende alst ghebuert dat partie noch niet en compareert, consenteert men def- fault, ende men wijst voort, wel verstande bij noncomparitie, eenen anderen ende eenen derden XIIII dach; item eenen eersten XLen dach ende anderen, derden ende uutersten XLen dach, ende indien partie alsdan niet en compareert ofte te wette hem presenteert, zoo wijst men den verweerdere dach te maeckene te jaere ende daghe, exiegierende bailliu ende man- nen van elcken deffaulte eenen philips ghuldenen, ende voor den messagier twee sc. VI den., ende alsoovele van elcke nieuwe daghinghe. 

[4] Item, jaer ende dach ommecommen, leden ende verscenen zijnde, paertie niet com- parerende, men zoude deffault gheven ende den heeschere ordonneren zijn scult goed te mackene, ende bij eede te veriffieren zijne ghepretendeerde achterstellen, ende wijsen hem ter assingnementen naer tuutwijsen ende verclaerse van zijnen originalen lettren. 

[5] Item, nemaer indien partie alsdan compareert, wert ontfanghelic hem presente- rende te wette omme heesch van den heesschere thebbene ende ontfaene, ende dach ordi- naire, om daerup tandwoordene alsoo hij te rade wert, ende formeren alsoo van beede zijden huerlieden proces in behoorelijcke vorme om daerup recht ghedaen tzijne alsoo behooren zal. 

[6] Item, hoewel dat de voornoemde costume zulc ende van zoo ouden langhen tijden gheuseert dat gheen memoerie en es contrarie, nochtans considererende dat ter cause van dien niemant ofte lettel yemand renten coopen wilt up eeneghe leenen dependerende van den voorseiden Buerch, twelc groetelicx ter scade van den heere es, zoo es gheadviseert die costume te interru[m]pperen, ende dat men nu voortan niet meer a useeren en zal dan van den voomoemde sommatie eene daghynghe up tleen, ende anderen ende derden veer- thiennacht dach, ende voor alle peremtoire delayen eenen veertichsten dach zonder meer, waervooren bailliu ende mannen hebben zullen eenen philipsghuldenen, den knape II sc. VI den. van elcken dachvaert, wel verstaende dat als de zaecke ghenooten aengaet, zullen indiffirentelic hebben voor huerlieden dachhuere vijf stuvers in elcke zaecke voor hemlieden dienende, ende in ander zaecken ghelijc de mannen. 

[7] Item, indien b paertie compareert binnen voornoemde tijde puergierende de voor- gaende deffaulten, eer hij in justitien ghehoort wert, zal hem moeghen presenteeren ende wert den heesschere hem sculdich heesch te ghevene ende ordinaire daghen te consenterene om daerup tantwoordene tzijnen costen, betalende voor de dachvaert voor bailliu ende mannen een philipsgulden ende eenen braspenninc voor den knape. a. meer, C et D; maer, A et B. - b. indien, C et D; ende, A et B. 142 

[8] Item, van ghelijcken in anderen zaecken, ter causen van denwelcken processen ende ghedinghen rijsen zullen, ghelijcke stipendien, om daermede te neder te legghene de voor- noemde groote ende excessive costen. 

[9] Item, de processen vuldynght ende in state van wijsene, zijn ghefurnieert als hier- vooren int scependom ghezeyt es, ende de mannen dies van den rechte ghemant zijnde, moeghen dies nemen een eerste, een ander ende een derde delay, dat men heet vuerste, elc van XIIII daghen; ende indien zij niet gheresolveren en connen, zullen vermoghen te ne- mene VII van de notabelsten mannen van leene in hofsterkinghe, die men sommeren zal teenen sekeren ende competenten daghe; ende indien de viere compareren, men zal wijsen de hofsterckinghe ghefuerniert. 

[10] Item, van ghelijcken zullen de hofsterckers ende mannen vermoghen a te nemen een ander hofsterkynghe van vijf mannen, ende compareren de drie, zoo wert ghewijst de tweede hofsterckynghe ghefuemiert. 

[11] Item, dewelcke tweede hofsterkers ende mannen zulien naer doude costume vermoghen te nemen eene derde hofsterkynghe van drie mannen, ende compareren de twee, zo wert die ghefurniert; ende zullen de hofsterkers ghesalariert zijn, boven dat huere leenen den heere ende den hove in de name van justitie serf zijn, van elcke dachvaert X sc. par. 

[12] Item, ende of de mannen de materie voor hemlieden in rechte hanghende vonden zo difficil, ofte huerlieden discretie droughe gheene hofsterckynghe te nemene, zullen vermo- ghen tordonneren parthien in te doen leggen pennynghen, omme dien ende met anderen, de zaecke repelicken te communiquieren ende consulterene, om daerup goede sententie tor- donneren ten eersten dat moghelic wesen zal ende thof daertoe gheasteert zijnde. 

[CLXXXVIII] Van executien int civile. 

[1] Item, den bailliu wert ghehouden legghende ter executie de daghynghe ende sententien van den hove, in zulcken vorme als die ghewijst zijn ende naer tuutwijsen van den acten daerof ghewaghende, binnen drie veertiennachten, zonder meer delays, van dat hijs versocht es van paertie, te staene ten pericle van paertie interest te gheldene ende te staene ter correctie van den hove, tenwaere bij consente van paertie, behoudens den bailliu zijnen redelicken sallaris ter discretie ende ordonnantie shofs. 

[2] Item, van ghelijcken wert ooc ghehouden te legghen of te doen legghene van officie weghe ter executie alle sententien criminele van den voomoemden hove, naer huer vorme ende inhoudt. 

[3] Item, alle welcke voorscreven costumen ende usanchen men meest gheuseert heeft ende userende es binnen den voornoemde Casteele ende Buerch van Waestene, hemlieden van den surpluse referende in de costumen ende usanchen van der Wettachteghe Camere, als danof immediatim dependerende. a. vermoghen, C et D; zullen vermoghen, A et B.